نگاه‌های انتظارآمیز تو را به‌سوی آسمان [برای تعیین قبله‌ی نهایی] می‌بینیم

الرّسول (صلی الله علیه و آله): وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یُصَلِّی إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ مُدَّةَ مُقَامِهِ بِمَکَّةَ وَ فِی هِجْرَتِهِ حَتَّی أَتَی لَهُ سَبْعَةُ أَشْهُرٍ فَلَمَّا أَتَی لَهُ سَبْعَةُ أَشْهُرٍ عَیَّرَتْهُ الْیَهُودُ وَ قَالُوا لَهُ أَنْتَ تَابِعٌ لَنَا تُصَلِّی إِلَی قِبْلَتِنَا وَ نَحْنُ أَقْدَمُ مِنْکَ فِی الصَّلَاةِ. فَاغْتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِنْ ذَلِکَ وَ أَحَبَّ أَنْ یُحَوِّلَ اللَّهُ قِبْلَتَهُ إِلَی الْکَعْبَةِ فَخَرَجَ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ وَ نَظَرَ إِلَی آفَاقِ السَّمَاءِ یَنْتَظِرُ أَمْرَ اللَّهِ وَ خَرَجَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ إِلَی مَسْجِدِ بَنِی سَالِمٍ الَّذِی جَمَعَ فِیهِ أَوَّلَ جُمُعَةٍ کَانَتْ بِالْمَدِینَةِ وَ صَلَّی بِهِمُ الظُّهْرَ هُنَاکَ بِرَکْعَتَیْنِ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ رَکْعَتَیْنِ إِلَی الْکَعْبَةِ وَ نَزَلَ عَلَیْهِ قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها الْآیَاتِ.

پیامبر ( حضرت رسول (در مدّت اقامت خود در مکّه و تا هفت ماه بعد از هجرت نیز به طرف بیت‌المقدّس نماز می‌خواندند؛ در این هنگام یهودیان از او انتقاد کردند. به آن جناب گفتند: «تو از ما متابعت و پیروی می‌کنی، زیرا شما به طرف بیت‌المقدّس که قبله‌ی ماست نماز می‌خوانی و ما قبل از تو [به این قبله] نماز می‌خواندیم». پیغمبر (اندوهگین شد و دوست داشت که خداوند قبله را به طرف کعبه تغییر دهد. حضرت در دل شب از منزل بیرون می‌رفت و به اطراف آسمان نگاه می‌کرد و منتظر فرمان خداوند بود. روزی که تغییر قبله پیش آمد، پیامبر (در مسجد بنی‌سالم که همان مسجدی بود که اوّلین نماز جمعه را وقتی در مدینه بودند در آنجا خواندند نماز می‌خواند؛ او با آنان نماز ظهر را اقامه فرمود، حضرت دو رکعت به طرف بیت‌المقدّس و دو رکعت به طرف کعبه ادا کرد. در این هنگام [که در آن مسجد بود]، این آیه‌ی شریفه نازل گردید: قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها ... .

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱، ص۷۱۴ بحارالأنوار، ج۱۹، ص۱۱۲

نگاه‌های انتظارآمیز تو را به‌سوی آسمان [برای تعیین قبله‌ی نهایی] می‌بینیم

العسکری (علیه السلام): وَ ذَلِکَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لَمَّا کَانَ بِمَکَّةَ أَمَرَهُ اللَّهُ تَعَالَی أَنْ یَتَوَجَّهَ نَحْوَ الْبَیْتِ الْمُقَدَّسِ فِی صَلَاتِهِ وَ یَجْعَلَ الْکَعْبَةَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهَا إِذَا أَمْکَنَ وَ إِذَا لَمْ یَتَمَکَّنْ اسْتَقْبَلَ الْبَیْتَ الْمُقَدَّسَ کَیْفَ کَانَ فَکَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) یَفْعَلُ ذَلِکَ طُولَ مُقَامِهِ بِهَا ثَلَاثَ عَشْرَةَ سَنَةً فَلَمَّا کَانَ بِالْمَدِینَةِ وَ کَانَ مُتَعَبِّداً بِاسْتِقْبَالِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ اسْتَقْبَلَهُ وَ انْحَرَفَ عَنِ الْکَعْبَةِ سَبْعَةَ عَشَرَ شَهْراً أَوْ سِتَّةَ عَشَرَ شَهْراً وَ جَعَلَ قَوْمٌ مِنْ مَرَدَةِ الْیَهُودِ یَقُولُونَ وَ اللَّهِ مَا دَرَی محمد (صلی الله علیه و آله) کَیْفَ صَلَّی حَتَّی صَارَ یَتَوَجَّهُ إِلَی قِبْلَتِنَا وَ یَأْخُذُ فِی صَلَاتِهِ بِهُدَانَا وَ نُسُکِنَا فَاشْتَدَّ ذَلِکَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لِمَا اتَّصَلَ بِهِ عَنْهُمْ وَ کَرِهَ قِبْلَتَهُمْ وَ أَحَبَّ الْکَعْبَةَ فَجَاءَهُ جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): یَا جَبْرَئِیلُ! لَوَدِدْتُ لَوْ صَرَفَنِیَ اللَّهُ تَعَالَی عَنْ بَیْتِ الْمَقْدِسِ إِلَی الْکَعْبَةِ فَقَدْ تَأَذَّیْتُ بِمَا یَتَّصِلُ بِی مِنْ قِبَلِ الْیَهُودِ مِنْ قِبْلَتِهِمْ. فَقَالَ جَبْرَئِیلُ: فَاسْأَلْ رَبَّکَ أَنْ یُحَوِّلَکَ إِلَیْهَا فَإِنَّهُ لَا یَرُدُّکَ عَنْ طَلِبَتِکَ وَ لَا یُخَیِّبُکَ مِنْ بُغْیَتِکَ فَلَمَّا اسْتَتَمَّ دُعَاؤُهُ صَعِدَ جَبْرَئِیلُ ثُمَّ عَادَ مِنْ سَاعَتِهِ فَقَالَ: اقْرَأْ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ الْآیَاتِ.

امام عسکری (علیه السلام) خداوند به حضرت رسول (زمانی‌که در مکّه بود، امر فرمود که رو به‌سوی بیت‌المقدّس نمازگزارد و حتّی‌الامکان کعبه را بین خود و بیت‌المقدّس قراردهد و چنانکه امکان آن فراهم نباشد به سمت بیت‌المقدّس نمازگزارد؛ همان‌گونه که بود. رسول‌خدا (در طول سیزده سالی که در مکّه حضور داشت، چنان می‌کرد. ولی پس از ورود به مدینه حدود هفده یا شانزده ماه مجبور بود جهت عبادت خود را از خانه‌ی کعبه به‌سوی بیت‌المقدّس منحرف گرداند. جمعی از عاصیان یهودی می‌گفتند: «به خدا سوگند! محمّد (ندانست که چگونه نماز بخواند و به‌همین خاطر به‌سوی قبله‌ی ما و با بهره‌گیری از راه و روش ما نمازش را به جای آورد». و این برای پیامبر (سنگین و سخت بود که به این سبب به یهود وابسته شود و [نیز] قبله‌شان را نمی‌پسندید و کعبه را دوست می‌داشت. پس چون جبرئیل (علیه السلام) نزد ایشان آمد، حضرت‌رسول (به او فرمود: «ای جبرئیل (علیه السلام)! حقیقتاً من دوست دارم که خداوند مرا از بیت‌المقدّس به‌سوی کعبه بازگرداند و اینکه من به قبله‌ی یهود نماز گزارم، مرا می‌آزارد». پس جبرئیل (علیه السلام) به پیامبر (گفت: «از خداوند تحوّل به‌سوی کعبه را تقاضا کن که او خواسته‌ی تو را رد نکرده و تو را از رسیدن به آرزویت محروم نمی‌گرداند». جبرئیل (علیه السلام) پس از اتمام دعای حضرت، به آسمان صعود کرد و پس از گذشت ساعتی بازگشت و فرمود: ای محمّد (! قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ ...

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱، ص۷۱۴ بحارالأنوار، ج۴، ص۱۰۴/ الإمام العسکری، ص۴۹۲؛ فیه: «سته عشر شهراً» محذوفٌ/ بحارالأنوار، ج۸۱، ص۵۹/ الاحتجاج، ج۱، ص۴۰/ مستدرک الوسایل، ج۳، ص۱۷۴

نگاه‌های انتظارآمیز تو را به‌سوی آسمان [برای تعیین قبله‌ی نهایی] می‌بینیم

امیرالمؤمنین (علیه السلام): أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لَمَّا بُعِثَ کَانَتِ الصَّلَاةُ إِلَی قِبْلَةِ بَیْتِ الْمَقْدِسِ سُنَّةَ بَنِی‌إِسْرَائِیلَ وَ قَدْ أَخْبَرَنَا اللَّهُ بِمَا قَصَّهُ فِی ذِکْرِ مُوسَی (علیه السلام) أَنْ یَجْعَلَ بَیْتَهُ قِبْلَةً وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی وَ أَخِیهِ أَنْ تَبَوَّءا لِقَوْمِکُما بِمِصْرَ بُیُوتاً وَ اجْعَلُوا بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً وَ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی أَوَّلِ مَبْعَثِهِ یُصَلِّی إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ جَمِیعَ أَیَّامِ مُقَامِهِ بِمَکَّةَ وَ بَعْدَ هِجْرَتِهِ إِلَی الْمَدِینَةِ بِأَشْهُرٍ فَعَیَّرَتْهُ الْیَهُودُ وَ قَالُوا أَنْتَ تَابِعٌ لِقِبْلَتِنَا فَأَحْزَنَ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) ذَلِکَ مِنْهُمْ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَیْهِ وَ هُوَ یُقَلِّبُ وَجْهَهُ فِی السَّمَاءِ وَ یَنْتَظِرُ الْأَمْرَ قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ یَعْنِی الْیَهُودَ فِی هَذَا الْمَوْضِعِ.

امام علی (علیه السلام) زمانی‌که رسول‌خدا (مبعوث شد، نمازخواندن به‌سوی بیت‌المقدّس، سنّت یهود بود. خداوند از ماجرای موسی (علیه السلام) که خانه‌اش را قبله کرد، برای ما سخن گفته که فرموده: به موسی و برادرش وحی کردیم که برای قوم خود در مصر خانه‌هایی مهیا کنید و خانه‌های خود را عبادتگاه سازید و نمازگزارید و مؤمنان را بشارت ده. (یونس/۸۷). و رسول‌خدا (در ابتدای بعثت و در تمام طول اقامتش در کعبه و پس از هجرت به مدینه چند ماهی به‌سوی بیت‌المقدّس نماز می‌گزارد. یهودیان او را سرزنش کرده و می‌گفتند: «تو به جهت قبله‌ی ما نماز می‌گزاری»! این موضوع حضرت را غمگین می‌کرد. خداوند در حالی‌که او روی به آسمان کرده و منتظر امرالهی بود، این آیه را نازل کرد: قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ تا دیگر مردمان در اینجا یعنی یهودیان بر شما خرده نگیرند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱، ص۷۱۴ بحارالأنوار، ج۹۰، ص۸/ مستدرک الوسایل، ج۳، ص۱۷۳؛ فیه «اغتم» بدلٌ «احزن»/ بحارالأنوار، ج۸۱، ص۶۶/ بحارالأنوار، ج۸۱، ص۷۱؛ فیه «اغتم» بدلٌ «احزن» محذوفٌ/ مستدرک الوسایل، ج۳، ص۱۷۲؛ فیه: «سنة ... قبلة» محذوف و «انف» بدلٌ «احزن»/ وسایل الشیعه، ج۴، ص۳۰۰؛ فیه «سنّة ... قبله» و «لیلا یکون ... . موضع» محذوفتان

نگاه‌های انتظارآمیز تو را به‌سوی آسمان [برای تعیین قبله‌ی نهایی] می‌بینیم

علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه): سَیَقُولُ السُّفَهاءُ مِنَ النَّاسِ ما وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِی کانُوا عَلَیْها فَإِنَّ هَذِهِ الْآیَةَ مُتَقَدِّمَةٌ عَلَی قَوْلِهِ قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها وَ إِنَّهُ نَزَلَ أَوَّلًا قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ ثُمَّ نَزَلَ سَیَقُولُ السُّفَهاءُ الْآیَةَ وَ ذَلِکَ أَنَّ الْیَهُودَ کَانُوا یُعَیِّرُونَ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ یَقُولُونَ لَهُ أَنْتَ تَابِعٌ لَنَا تُصَلِّی إِلَی قِبْلَتِنَا فَاغْتَمَّ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِنْ ذَلِکَ غَمّاً شَدِیداً وَ خَرَجَ فِی جَوْفِ اللَّیْلِ یَنْظُرُ فِی آفَاقِ السَّمَاءِ وَ یَنْتَظِرُ أَمْرَ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی ذَلِکَ فَلَمَّا أَصْبَحَ وَ حَضَرَتْ صَلَاةُ الظُّهْرِ وَ کَانَ فِی مَسْجِدِ بَنِی سَالِمٍ قَدْ صَلَّی بِهِمُ الظُّهْرَ رَکْعَتَیْنِ فَنَزَلَ عَلَیْهِ جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) فَأَخَذَ بِعَضُدَیْهِ فَحَوَّلَهُ إِلَی الْکَعْبَةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْهِ قَدْ نَری تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ فَصَلَّی رَکْعَتَیْنِ إِلَی بَیْتِ الْمَقْدِسِ وَ رَکْعَتَیْنِ إِلَی الْکَعْبَةِ.

علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) این آیه: به زودی مردم سبک‌مغز می‌گویند: «چه چیز آنها (مسلمانان) را، از قبله‌ای که بر آن بودند، بازگردانید؟! (بقره/۱۴۲) بر آیه‌ی ذیل مقدّم است: نگاه‌های انتظارآمیز تو را به‌سوی آسمان [برای تعیین قبله‌ی نهایی] می‌بینیم! اکنون تو را به‌سوی قبله‌ای که از آن خشنود باشی، باز می‌گردانیم. پس همانا خداوند ابتدا آیه‌ی: نگاه‌های انتظارآمیز تو را به‌سوی آسمان [برای تعیین قبله‌ی نهایی] می‌بینیم! اکنون تو را به‌سوی قبله‌ای که از آن خشنود باشی، باز می‌گردانیم را نازل کرد، سپس آیه: به زودی مردم سبک‌مغز می‌گویند: «چه چیز آنها (مسلمانان) را، از قبله‌ای که بر آن بودند، بازگردانید؟! (بقره/۱۴۲) را نازل نمود. و آن بدان جهت است که یهودیان رسول‌خدا (را سرزنش می‌کردند که «تو از ما تبعیت می‌کنی و به‌سوی قبله‌ی ما نماز می‌خوانی». پس رسول‌خدا (بسیار غمگین شد؛ نیمه شب برخاست و در انتظار فرمان الهی دراین‌باره به آسمان چشم دوخت. پس هنگامی‌که صبح شد و حضرت برای نماز ظهر در مسجد بنی‌سالم حاضر شد، دو رکعت نماز ظهر را خواند که جبرئیل (علیه السلام) نازل شد و بازوانش را گرفته و به‌سوی کعبه برگرداند. پس خداوند بر او این آیه را نازل کرد: نگاه‌های انتظارآمیز تو را به‌سوی آسمان [برای تعیین قبله‌ی نهایی] می‌بینیم! اکنون تو را به‌سوی قبله‌ای که از آن خشنود باشی، باز می‌گردانیم. پس روی خود را به سوی مسجد الحرام کن. پس دو رکعت به جهت بیت‌المقدّس و دو رکعت به جهت کعبه خواند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱، ص۷۱۶ بحارالأنوار، ج۸۱، ص۶۱/ القمی، ج۱، ص۶۲/ مستدرک الوسایل، ج۳، ص۱۷۰/ بحارالأنوار، ج۱۹، ص۱۹۶

پس روی خود را به‌سوی مسجدالحرام کن. و هرجا باشید، روی خود را به‌سوی آن بگردانید

امیرالمؤمنین (علیه السلام): فِی قَوْلِهِ تَعَالَی فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ قَالَ مَعْنَی شَطْرِهِ نَحْوُهُ إِنْ کَانَ مَرْئِیّاً وَ بِالدَّلَائِلِ وَ الْأَعْلَامِ إِنْ کَانَ مَحْجُوباً فَلَوْ عُلِمَتِ الْقِبْلَةُ لَوَجَبَ اسْتِقْبَالُهَا وَ التَّوَلِّی وَ التَّوَجُّهُ إِلَیْهَا وَ لَوْ لَمْ یَکُنِ الدَّلِیلُ عَلَیْهَا مَوْجُوداً حَتَّی تَسْتَوِیَ الْجِهَاتُ کُلُّهَا فَلَهُ حِینَئِذٍ أَنْ یُصَلِّیَ بِاجْتِهَادِهِ حَیْثُ أَحَبَّ وَ اخْتَارَ حَتَّی یَکُونَ عَلَی یَقِینٍ مِنَ الدَّلَالَاتِ الْمَنْصُوبَةِ وَ الْعَلَامَاتِ الْمَبْثُوثَةِ فَإِنْ مَالَ عَنْ هَذَا التَّوَجُّهِ مَعَ مَا ذَکَرْنَا حَتَّی یَجْعَلَ الشَّرْقَ غَرْباً وَ الْغَرْبَ شَرْقاً زَالَ مَعْنَی اجْتِهَادِهِ وَ فَسَدَ حَالُ اعْتِقَادِهِ قَالَ وَ قَدْ جَاءَ عَنِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) خَبَرٌ مَنْصُوصٌ مُجْمَعٌ عَلَیْهِ أَنَّ الْأَدِلَّةَ الْمَنْصُوبَةَ عَلَی بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ لَا تَذْهَبُ بِکُلِّیَّتِهَا حَادِثَةٌ مِنَ الْحَوَادِثِ مَنّاً مِنَ اللَّهِ تَعَالَی عَلَی عِبَادِهِ فِی إِقَامَةِ مَا افْتَرَضَ عَلَیْهِمْ.

امام علی (علیه السلام) درباره‌ی آیه‌ی فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ می‌گوید: «شطره» درباره‌ی چیزهایی که قابل رؤیت باشد، «به‌سوی آن» [معنی می‌دهد] و در مورد چیزهای غیر قابل رؤیت «دلالت و نشانه‌ی آن» معنی می‌دهد و اگر جهت قبله را دانستی باید به همان جهت روی کنی و اگر رهنمودی بر جهت صحیح قبله وجود نداشت به‌طوری‌که دلالت بر قبله‌بودن همه‌ی جهات برابر بود پس باید در این هنگام با تلاش خود هر سمتی را که پسندیدی و انتخاب کردی، برگزینی تا اینکه با دلایل نصب‌شده و نشانه‌های پراکنده برآن یقین حاصل شود، امّا اگر از این رونمودن طبق آنچه گفتیم، منحرف شود به نحوی که شرق را غرب و غرب را شرق کند (جهات را به‌هم بزند) تلاش او بی‌اثر و اعتقادش بی‌ثمر خواهدبود و در حدیثی مخصوص از پیامبر (آمده که بر حجّت آن اجماع شده است و آن اینکه نشانه‌ی تشخیص جهت قبله و مسجدالحرام، همگی به واسطه‌ی یک حادثه از بین نمی‌روند و به توفیق‌الهی، برای تعیین آن همواره علامتی هست تا منّت و لطفی از جانب خدا بر بندگان باشد تا آنچه خدا بر آنان واجب نموده را انجام دهند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱، ص۷۱۶ بحارالأنوار، ج۸۱، ص۶۶/ وسایل الشیعه، ج۴، ص۳۰۸

پس روی خود را به‌سوی مسجدالحرام کن. و هرجا باشید، روی خود را به‌سوی آن بگردانید

الباقر (علیه السلام): إِذَا اسْتَقْبَلْتَ الْقِبْلَةَ بِوَجْهِکَ فَلَا تُقَلِّبْ وَجْهَکَ عَنِ الْقِبْلَةِ فَتَفْسُدَ صَلَاتُکَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ قَالَ لِنَبِیِّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی الْفَرِیضَةِ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ وَ اخْشَعْ بِبَصَرِکَ وَ لَا تَرْفَعْهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ لْیَکُنْ حِذَاءَ وَجْهِکَ فِی مَوْضِعِ سُجُودِکَ.

امام باقر (علیه السلام) در حال نماز روی خود را از جانب قبله نچرخان که نمازت فاسد (باطل) می‌شود؛ چرا که خداوند عزّوجلّ درباره‌ی نماز فریضه می‌گوید: فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ در حال نماز، چشم خود را فرو بخوابان و به سوی آسمان نظر نیفکن. محلّ نظر تو فقط در برابر صورتت و در جایگاه سجده‌ات باشد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱، ص۷۱۸ الکافی، ج۳، ص۳۰۰/ تهذیب الأحکام، ج۲، ص۲۸۶/ الإستبصار، ج۱، ص۴۰۵/ مستدرک الوسایل، ج۳، ص۱۸۲؛ فیه: «و اخشع ... سجودک» محذوفٌ

پس روی خود را به‌سوی مسجدالحرام کن. و هرجا باشید، روی خود را به‌سوی آن بگردانید

الرضا (علیه السلام): عَن علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) وَ لِلهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللهِ قَالَ الْعَالِمُ (علیه السلام) فَإِنَّهَا نَزَلَتْ فِی صَلَاةِ النَّافِلَةِ فَصَلِّهَا حَیْثُ تَوَجَّهْتَ إِذَا کُنْتَ فِی سَفَرٍ وَ أَمَّا الْفَرَائِضُ فَقَوْلُهُ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ یَعْنِی الْفَرَائِضَ لَا یُصَلِّیهَا إِلَّا إِلَی الْقِبْلَةِ.

امام رضا (علیه السلام) از علیّ‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه) نقل شده است: وَ لِلهِ المَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ الله؛ مشرق و مغرب، از آن خداست! و به هر سو رو کنید، خدا آنجاست. (بقره/۱۱۵) امام (علیه السلام) فرمود: «این آیه درباره‌ی نماز نافله صادق است که اگر در سفر بودی به هرجهت که نافله‌ات را خواندی پذیرفته است و امّا در باب نمازهای واجب این سخن پروردگار صدق می‌کند که فرمود: وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ یعنی نماز واجب را فقط به‌سوی قبله به جای آورید.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱، ص۷۱۸ القمی، ج۱، ص۵۸/ مستدرک الوسایل، ج۳، ص۱۶۸/ بحارالأنوار، ج۸۱، ص۴۹/ بحارالأنوار، ج۴۷، ص۸۱/ فقه القرآن، ج۱، ص۹۱

پس روی خود را به‌سوی مسجدالحرام کن. و هرجا باشید، روی خود را به‌سوی آن بگردانید

الصّادق (علیه السلام): عَن زُرَارَه قَالَ قُلْتُ لِأَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام): الصَّلَاةُ فِی السَّفَرِ وَ الْمَحْمِلِ سَوَاءٌ؟ قَالَ: النَّافِلَةُ کُلُّهَا سَوَاءٌ تُومِی إِیمَاءً أَیْنَمَا تَوَجَّهَتْ دَابَّتُکَ وَ سَفِینَتُکَ وَ الْفَرِیضَةُ تَنْزِلُ لَهَا عَنِ الْمَحْمِلِ إِلَی الْأَرْضِ إِلَّا مِنْ خَوْفٍ فَإِنْ خِفْتَ أَوْمَأْتَ وَ أَمَّا السَّفِینَةُ فَصَلِّ فِیهَا قَائِماً وَ تَوَخَّ الْقِبْلَةَ بِجُهْدِکَ فَإِنَّ نُوحاً قَدْ صَلَّی الْفَرِیضَةَ فِیهَا قَائِماً مُتَوَجِّهاً إِلَی الْقِبْلَةِ وَ هِیَ مُطْبِقَةٌ عَلَیْهِمْ. قَالَ قُلْتُ: وَ مَا کَانَ عِلْمُهُ بِالْقِبْلَةِ فَیَتَوَجَّهَهَا وَ هِیَ مُطْبِقَةٌ عَلَیْهِمْ؟ قَالَ: کَانَ جَبْرَئِیلُ یُقَوِّمُهُ نَحْوَهَا. قَالَ قُلْتُ: فَأَتَوَجَّهُ نَحْوَهَا فِی کُلِّ تَکْبِیرَةٍ. قَالَ: أَمَّا فِی النَّافِلَةِ فَلَا إِنَّ مَا تُکَبِّرُ فِی النَّافِلَةِ عَلَی غَیْرِ الْقِبْلَةِ أَکْثَرُ ثُمَّ قَالَ کُلُّ ذَلِکَ قِبْلَةٌ لِلْمُتَنَفِّلِ إِنَّهُ قَالَ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ یَعْنِی فِی الْفَرِیضَةِ وَ قَالَ فِی النَّافِلَةِ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللهِ إِنَّ اللهَ واسِعٌ عَلِیمٌ.

امام صادق (علیه السلام) زراره گوید: به امام (علیه السلام) گفتم: «آیا نماز در مسافرت و یا سواره بر مرکب و محمل به یک صورت ادا می‌شود و از این نظر یکسان هستند»؟ حضرت فرمود: «اداء نمازهای مستحبّی همه به یک صورت است؛ به هرجهتی که مرکب و یا کشتی تو حرکت کند، تو می‌توانی با اشاره نمازت را بخوانی و امّا در نمازهای واجب از مرکبت پیاده شو؛ مگر اینکه از ترس جانت نتوانی از مرکب پیاده شوی. و امّا در داخل کشتی ایستاده نماز را به‌جای آور و با تلاش خویش قبله را بیاب و به آن روکن. نوح (علیه السلام) در کشتی نماز واجب را به‌سوی قبله و به حالت ایستاده به‌جای آورد؛ در حالی‌که جهت قبله بر جهت ایشان منطبق بود». پرسیدم: «نوح (علیه السلام) چگونه جهت قبله را دانست و به‌سوی آن نماز گزارد در حالی‌که جهتش با قبله منطبق بود»؟ فرمود: «جبرئیل (علیه السلام) او را به‌سوی قبله نگاه می‌داشت.» گفتم: «پس در هر تکبیری به‌سوی قبله رو می‌کنم». حضرت فرمود: «امّا در نمازهای مستحبّی چنین نیست؛ که در نوافل می‌توان، بیشتر اوقات بدون توجّه به قبله تکبیر گفت». سپس فرمود: «تمام جهات برای کسی‌که نافله می‌خواند، قبله است زیرا خداوند فرمود: و هر جا باشید، روی خود را به سوی آن بگردانید! که این مختص نماز واجب است و در خصوص نمازهای مستحبّی فرمود: و به هر سو رو کنید، خدا آنجاست! خداوند بی‌نیاز و داناست! (بقره/۱۱۵)

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱، ص۷۱۸ بحارالأنوار، ج۸۴، ص۴۵

پس روی خود را به‌سوی مسجدالحرام کن. و هرجا باشید، روی خود را به‌سوی آن بگردانید

الصّادقین (علیه السلام): عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ وَ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِهِ وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ قَالَ: مَسَاجِدُ مُحْدَثَةٌ فَأُمِرُوا أَنْ یُقِیمُوا وُجُوهَهُمْ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ.

امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام) مساجد دیگر، جدید هستند و تازه ساخته‌شده‌اند امّا در این آیه امر شده که [مسلمانان به قدیمی‌ترین مسجد] به طرف مسجدالحرام رو کنند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱، ص۷۱۸ بحارالأنوار، ج۸۱، ص۶۶/ من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۲۷۸

پس روی خود را به‌سوی مسجدالحرام کن. و هرجا باشید، روی خود را به‌سوی آن بگردانید

الباقر (علیه السلام): رَوَی زُرَارَةُ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) أَنَّهُ قَال: لَا صَلَاةَ إِلَّا إِلَی الْقِبْلَةِ. قَالَ قُلْتُ: وَ أَیْنَ حَدُّ الْقِبْلَةِ؟ قَالَ: مَا بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ قِبْلَةٌ کُلُّهُ. قَالَ قُلْتُ: فَمَنْ صَلَّی لِغَیْرِ الْقِبْلَةِ أَوْ فِی یَوْمِ غَیْمٍ فِی غَیْرِ الْوَقْتِ؟ قَالَ: یُعِید.

امام باقر (علیه السلام) هیچ نمازی [درست] نیست مگر آنکه رو به قبله باشد. زراره می‌گوید: «عرض کردم حدّ قبله کجاست»؟ فرمود: «فاصله‌ی میان مشرق و مغرب همگی قبله است. (کافی است قبله در روبه‌روی نمازگزار و بین دست چپ و راست او باشد)» گفت: «گفتم اگر کسی به غیر قبله نماز کند یا در روز ابری [به خاطر عدم توانایی در تشخیص وقت زوال خورشید] در غیر وقت، نماز بخواند چه صورت دارد»؟ فرمود: «باید آن نماز را اعاده کند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱، ص۷۲۰ نورالثقلین

پس روی خود را به‌سوی مسجدالحرام کن. و هرجا باشید، روی خود را به‌سوی آن بگردانید

امیرالمؤمنین (علیه السلام): وَ احْتَجُّوا بِقَوْلِ اللَّهِ تَعَالَی وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ وَ هُوَ بِزَعْمِهِمْ وَجْهُ الِاجْتِهَادِ وَ غَلِطُوا فِی هَذَا التَّأْوِیلِ غَلَطاً بَیِّناً قَالُوا وَ مِنْ قَوْلِ ألرّسول مَا قَالَهُ لِمُعَاذِ بْنِ جَبَلٍ وَ ادَّعَوْا أَنَّهُ أَجَازَ ذَلِکَ وَ الصَّحِیحُ أَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ لَمْ یُکَلِّفِ الْعِبَادَ اجْتِهَاداً لِأَنَّهُ قَدْ نَصَبَ لَهُمْ أَدِلَّةً وَ أَقَامَ لَهُمْ أَعْلَاماً وَ أَثْبَتَ عَلَیْهِمُ الْحُجَّةَ فَمُحَالٌ أَنْ یَضْطَرَّهُمْ إِلَی مَا لَا یُطِیقُونَ بَعْدَ إِرْسَالِهِ إِلَیْهِمُ الرُّسُلَ بِتَفْصِیلِ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ لَمْ یَتْرُکْهُمْ سُدًی وَ مَهْمَا عَجَزُوا عَنْهُ رَدُّوهُ إِلَی الرُّسُلِ وَ الْأَئِمَّةِ وَ هُوَ یَقُولُ ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْءٍ.

امام علی (علیه السلام) [عدّه‌ای سعی و تفحّص فراوان برای تعیین دقیق جهت قبله را واجب دانسته‌اند گرچه منجر به تحمّل سختی‌های فراوان شود] و دلیلشان احتجاج و استناد به این آیه است: و هر جا باشید، روی خود را به سوی آن بگردانید! و به نظر ایشان این آیه در باب وجوب تلاش [برای تعیین دقیق جهت قبله] است و این تفسیر، اشتباه فاحشی است، [همچنین] می‌گفتند که [دلیل دیگر در این کار این است که] پیامبر (به معاذبن‌جبل چنین فرموده‌اند [و امر به تعیین دقیق جهت قبله کرده‌اند] و ادّعا کردند که پیامبر (اجازه‌ی آن را داده است و حال اینکه خداوند سبحان بندگان را به تلاش [طاقت فرسا، جهت تعیین قبله] تکلیف نکرده است؛ چرا که او برای آن‌ها [برای تعیین جهت قبله] دلایل و نشانه‌هایی قرار داده و حجّت را بر ایشان تمام کرد. پس محال است که ایشان را پس از ارسال پیامبرانش که حلال و حرام را به طور کامل بیان کردند، به اجبار به آنچه که طاقتش را ندارند وادارد. خداوند آن‌ها را به حال خود رها نمی‌کند و ایشان را در مورد آنچه که از [حلّ و درک] آن ناتوانند به پیامبران و امامان درود خدا بر ایشان باد ارجاع می‌دهد و می‌فرماید: ما در کتاب قرآن هیچ چیزی را فروگذار نکرده‌ایم. (انعام/۳۸)

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱، ص۷۲۰ بحارالأنوار، ج۹۰، ص۹۵/ وسایل الشیعه، ج۲۷، ص۵۷

پس روی خود را به‌سوی مسجدالحرام کن. و هرجا باشید، روی خود را به‌سوی آن بگردانید

علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه): حَوَّلَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ الْقِبْلَةَ إِلَی الْبَیْتِ الْحَرَامِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ یَعْنِی وَ لَا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَ إِلَّا فِی مَوْضِعِ وَ لَا وَ لَیْسَتْ هِیَ اسْتِثْنَاءً.

علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) خداوند قبله را به‌سوی مسجدالحرام تغییر داد؛ سپس گفت: و هرجا بودید، روی خود را به‌سوی آن کنید! تا مردم، جز ظالمان [که دست از لجاجت برنمی‌دارند،] دلیلی بر ضدّ شما نداشته‌باشند [زیرا از نشانه‌های پیامبر، که در کتب آسمانی پیشین آمده، این است که او، به سوی دو قبله، نماز می‌خواند]. (بقره/۱۵۰) یعنی نه مردم و نه کسانی که ظلم کردند؛ «الّا» در اینجا به معنی «لا» آمده و معنی استثنا نمی‌دهد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱، ص۷۲۰ بحارالأنوار، ج۸۱، ص۶۱/ القمی، ج۱، ص۶۲؛ فیه: «و لا الذین ... هی استثناء» محذوفٌ

و هرجا بودید، روی خود را به‌سوی آن کنید

الباقر (علیه السلام): إِذَا اسْتَقْبَلْتَ الْقِبْلَةَ بِوَجْهِکَ فَلَا تَقْلِبْ وَجْهَکَ عَنِ الْقِبْلَةِ فَتَفْسُدَ صَلَاتُکَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی قَالَ لِنَبِیِّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی الْفَرِیضَةِ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ وَ اخْشَعْ بَصَرَکَ وَ لَا تَرْفَعْهُ إِلَی السَّمَاءِ وَ لَکِنْ حِذَاءَ وَجْهِکَ فِی مَوْضِعِ سُجُودِکَ.

امام باقر (علیه السلام) هنگامی‌که [برای نماز] رو به‌سوی قبله کردی از آن برنگرد؛ اگر چنین کنی نمازت باطل می‌شود چراکه خدای متعال در نماز واجب به پیامبرش فرمود: فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ و چشمت را فرو بیانداز و به آسمان نگاه نکن و لیکن صورتت را موازی و روبروی سجده‌گاهت قراربده.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱، ص۷۳۰ تهذیب الأحکام، ج۲، ص۱۹۹/ بحارالأنوار، ج۸۱، ص۷۰؛ فیه: «لا تلتفت» بدلٌ «و لا تقلب وجهک»

تا مردم، دلیلی بر ضدّ شما نداشته باشند

امیرالمؤمنین (علیه السلام): لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ یَعْنِی الْیَهُودَ.

امام علی (علیه السلام) تا اینکه مردم یعنی یهود بر شما خرده نگیرند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱، ص۷۳۰ مستدرک الوسایل، ج۳، ص۱۷۳/ بحارالأنوار، ج۸۱، ص۷۱/ مستدرک الوسایل، ج۳، ص۱۷۲/ بحارالأنوار، ج۹۰، ص۸/ بحارالأنوار، ج۸۱، ص۶۶

مگر آنها که ستمکار [و لجوج] هستند

علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه): إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ یَعْنِی وَ لَا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ وَ إِلَّا فِی مَوْضِعِ وَ لَا وَ لَیْسَتْ هِیَ اسْتِثْنَاءً.

علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) منظور از آیه این است که حتی از ستمگرانشان نیز نترسید و «الّا» در اینجا به معنای «لا» است و معنای استثنا ندارد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱، ص۷۳۰ بحارالأنوار، ج۸۱، ص۶۱/ القمی، ج۱، ص۶۲/ البرهان؛ فیه: «الا الذین ظلموا منهم یعنی» محذوفٌ

مگر آنها که ستمکار [و لجوج] هستند

امیرالمؤمنین (علیه السلام): فَمِمَّا قَالُوهُ عَنِ النَّاسِخِ وَ المَنسُوخِ قَالَ أمِیرُ‌المُؤمِنِینَ (علیه السلام) ... اَمَّا مَا جَاءَ فِی أَصْلِ التَّنْزِیلِ حَرْفٌ مَکَانَ حَرْفٍ فَهُوَ قَوْلُهُ عَزَّوَجَلَّ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ مَعْنَاهُ وَ لَا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُم.

امام علی (علیه السلام) یک نمونه از آیاتی که در اصل نزول حرفی به‌جای حرفی دیگر آمد در خصوص این آیه است: لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ معنای آن این است که نه کسانی از آنها که ظلم کردند [در این آیه حرف «إِلَّا» به جای «لا» به کار برده‌شده است].

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱، ص۷۳۲ بحارالأنوار، ج۹۰، ص۳۱

مگر آنها که ستمکار [و لجوج] هستند

علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه): وَ أَمَّا مَا هُوَ حَرْفٌ مَکَانَ حَرْفٍ فَقَوْلُهُ لِئَلَّا یَکُونَ لِلنَّاسِ عَلَیْکُمْ حُجَّةٌ إِلاَّ الَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ یَعْنِی وَ لَا لِلَّذِینَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ.

علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) امّا حرفی که به‌جای حرف دیگر [در قرآن] آمده است را می‌توان در این آیه دانست [که به این صورت]: تا مردم و نیز ظالمان ایشان بر شما دلیلی نیاورند و نه ظالمانشان معنی می‌شود. (در واقع در این آیه حرف «إلّا» به جای «لا» آمده است).

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱، ص۷۳۲ القمی، ج۱، ص۸

ماه حرام، در برابر ماه حرام. [اگر آنها، احترام آن را شکستند، شما نیز می‌توانید مقابله به مثل کنید]. و تمام حرمت‌ها [ی شکسته شده، قابل] قصاص است

علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه): لَمَّا هَاجَرَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِلَی الْمَدِینَةِ بَعَثَ السَّرَایَا إِلَی الطُّرُقَاتِ الَّتِی تَدْخُلُ مَکَّةَ تَتَعَرَّضُ لِعِیرِ قُرَیْشٍ حَتَّی بَعَثَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ جَحْشٍ فِی نَفَرٍ مِنْ أَصْحَابِهِ إِلَی نَخْلَةَ وَ هِیَ بُسْتَانُ بَنِی عَامِرٍ لِیَأْخُذُوا عِیرَ قُرَیْشٍ أَقْبَلَتْ مِنَ الطَّائِفِ عَلَیْهَا الزَّبِیبُ وَ الْأُدْمُ وَ الطَّعَامُ فَوَافَوْهَا وَ قَدْ نَزَلَتِ الْعِیرُ وَ فِیهِمْ عَمْرُو بْنُ الْحَضْرَمِیِّ وَ کَانَ حَلِیفاً لِعُتْبَةَ بْنِ رَبِیعَةَ فَلَمَّا نَظَرَ ابْنُ الْحَضْرَمِیِّ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بْنَ جَحْشٍ وَ أَصْحَابِهِ فَزِعُوا وَ تَهَیَّئُوا لِلْحَرْبِ وَ قَالُوا هَؤُلَاءِ أَصْحَابُ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) فَأَمَرَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَحْشٍ أَصْحَابَهُ أَنْ یَنْزِلُوا وَ یَحْلَقُوا رُءُوسَهُمْ فَنَزَلُوا وَ حَلَقُوا رُءُوسَهُمْ فَقَالَ ابْنُ الْحَضْرَمِیِّ هَؤُلَاءِ قَوْمٌ عُمَّارٌ لَیْسَ عَلَیْنَا مِنْهُمْ بَأْسٌ فَاطْمَأَنُّوا وَ وَضَعُوا السِّلَاحَ فَحَمَلَ عَلَیْهِمْ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَحْشٍ فَقُتِلَ ابْنُ الْحَضْرَمِیِّ وَ أَفْلَتَ أَصْحَابُهُ وَ أَخَذُوا الْعِیرَ بِمَا فِیهَا وَ سَاقُوهَا إِلَی الْمَدِینَةِ وَ کَانَ ذَلِکَ فِی أَوَّلِ یَوْمٍ مِنْ رَجَبٍ مِنَ الْأَشْهُرِ الْحُرُمِ فَعَزَلُوا الْعِیرَ وَ مَا کَانَ عَلَیْهَا فَلَمْ یَنَالُوا مِنْهَا شَیْئاً فَکَتَبَتْ قُرَیْشٌ إِلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَنَّکَ اسْتَحْلَلْتَ الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَ سَفَکْتَ فِیهَا الدَّمَ وَ أَخَذْتَ الْمَالَ وَ کَثُرَ الْقَوْلُ فِی هَذَا وَ جَاءَ أَصْحَابُ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَقَالُوا: یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)! أَ یَحِلُّ الْقَتْلُ فِی الشَّهْرِ الْحَرَامِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ یَسْئَلُونَکَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِیهِ قُلْ قِتالٌ فِیهِ کَبِیرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبِیلِ اللهِ وَ کُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَکْبَرُ عِنْدَ اللهِ وَ الْفِتْنَةُ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ قَالَ: الْقِتَالُ فِی الشَّهْرِ الْحَرَامِ عَظِیمٌ وَ لَکِنَّ الَّذِی فَعَلَتْ بِکَ قُرَیْشٌ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) مِنَ الصَّدِّ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ الْکُفْرِ بِاللَّهِ وَ إِخْرَاجِکَ مِنْهُ هُوَ أَکْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَ الْفِتْنَةُ یَعْنِی الْکُفْرَ بِاللَّهِ أَکْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْهِ الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ فَمَنِ اعْتَدی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدی عَلَیْکُمْ.

علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) زمانی که رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) به مدینه مهاجرت کردند، تعدادی لشکر به راه‌های ورودی مکّه فرستاد تا جلوی قافله‌ی قریش را گرفته و متعرّض آنان شوند. تا آنکه پیامبر (صلی الله علیه و آله) عبدالله‌بن‌جیش را همراه چند نفر از یارانش برای مقابله با قافله‌ی قریش که از طائف می‌آمدند و با خود کشمش، نان‌خورش و غذا داشتند، به‌سوی [سرزمین] «نخله» که باغ سرسبز بنی‌عامر بود، فرستاد. عبدالله و یارانش آن‌ها را غافلگیر کردند و کاروان درحالی‌که عمروبن‌حضرمی که هم‌پیمان عتبه‌بن‌ربیعه در آن بود، فرود آمد. زمانی که چشم ابن‌حضرمی به عبدالله و یارانش افتاد [او و کاروان همراهش] به شدّت ترسیدند و درحالی‌که می‌گفتند: «این‌ها یاران محمّد (صلی الله علیه و آله) هستند»، آماده‌ی نبرد شدند. پس عبدالله‌بن‎جحش به یارانش فرمان داد، پایین بیایند و سرهایشان را بتراشند. پس اصحاب، پایین آمده و سرهایشان را تراشیدند. ابن‌حضرمی گفت: «اینان قوم جن‌ها و پریان ساکن در این خانه‌ها هستند که ما از ایشان ترس و ناراحتی نداریم (یعنی این‌ها ساکن این خانه‌ها هستند نه راهزن) پس مطمئن شده و سلاح‌هایشان را کنار گذاشتند». عبدالله‌بن‌حجش بر ایشان حمله کرد. ابن‌خضرمی کشته شد و یارانش گریختند. آنها بار (مسلمانان) کاروان را برداشته و قافله را به‌سوی مدینه فرستادند. این ماجرا در روز اوّل رجب، یکی از ماه‌های حرام اتّفاق افتاد پس قافله را درحالی‌که باری نداشت دور کردند و چیزی از آن برجای نگذاشتند. قریش به رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) نامه نوشتند که «تو ماه حرام را حلال دانستی و در این ماه خون ریخته و اموال را غارت نمودی». و در این مورد، حرف‌های بسیار [دیگری] گفتند. اصحاب نزد رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) آمده و گفتند: «ای رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) آیا قتل در ماه‌های حرام جایز است»؟ خداوند این آیه را نازل نمود: از تو، درباره‌ی جنگ‌کردن در ماه حرام، سؤال می‌کنند بگو: «جنگ در آن، [گناهی] بزرگ است ولی جلوگیری از راه خدا [و گرایش مردم به آیین حق] و کفرورزیدن نسبت به او و هتک احترام مسجدالحرام، و اخراج ساکنان آن، نزد خداوند مهمتر از آن است و ایجاد فتنه، [و محیط نامساعد، که مردم را به کفر، تشویق و از ایمان بازمی‌دارد] حتّی از قتل بالاتر است. (بقره/۲۱۷) معنای این کلام خدا این است که: «جنگ در ماه حرام، گناه بزرگی است، امّا ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! کارهایی که قریش در حقّ تو انجام داد» و کفرشان به خدا و بازداشتن مردم از مسجدالحرام و آواره‌کردن تو از آن، نزد خداوند بزرگتر است. و فتنه یعنی کفرورزیدن به خداوند از قتل بزرگتر است». سپس این آیه نازل شد: الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ فَمَنِ اعْتَدی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدی عَلَیْکُم.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۲۲ بحارالأنوار، ج۱۹، ص۱۹۱/ القمی، ج۱، ص۷۰

ماه حرام، در برابر ماه حرام. [اگر آنها، احترام آن را شکستند، شما نیز می‌توانید مقابله به مثل کنید]. و تمام حرمت‌ها [ی شکسته شده، قابل] قصاص است

الصّادق (علیه السلام): الشّیخُ فِی (التَّهذِیبِ): بِإِسنَادِهِ عَنِ العَلَاءِ‌بنِ‌الفُضَیلِ، قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الْمُشْرِکِینَ أَ یَبْتَدِئُهُمُ الْمُسْلِمُونَ بِالْقِتَالِ فِی الشَّهْرِ الْحَرَامِ. فَقَالَ إِذَا کَانَ الْمُشْرِکُونَ یَبْتَدِءُونَهُمْ بِاسْتِحْلَالِهِ ثُمَّ رَأَی الْمُسْلِمُونَ أَنَّهُمْ یَظْهَرُونَ عَلَیْهِمْ فِیهِ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ الشَّهْرُ الْحَرامُ بِالشَّهْرِ الْحَرامِ وَ الْحُرُماتُ قِصاصٌ وَ الرُّومُ فِی هَذَا بِمَنْزِلَةِ الْمُشْرِکِینَ لِأَنَّهُمْ لَمْ یَعْرِفُوا لِلشَّهْرِ الْحَرَامِ حُرْمَةً وَ لَا حَقّاً فَهُمْ یَبْدَءُونَ بِالْقِتَالِ فِیهِ وَ کَانَ الْمُشْرِکُونَ یَرَوْنَ لَهُ حَقّاً وَ حُرْمَةً فَاسْتَحَلُّوهُ فَاسْتُحِلَّ مِنْهُمْ وَ أَهْلُ الْبَغْیِ یُبْتَدَءُونَ بِالْقِتَالِ.

امام صادق (علیه السلام) شیخ در تهذیب با سندش از علاءبن‌فضیل نقل کرده است: از حضرت پرسیدم: «آیا مسلمانان می‌توانند در ماه حرام با مشرکان وارد جنگ شده و آغازکننده‌ی جنگ باشند»؟ حضرت پاسخ داد: «اگر مشرکان، حرمت آن ماه را حلال شمرده و آغازگر جنگ باشند و مسلمانان نیز بدانند که اگر وارد جنگ نشوند، مشرکان بر آن‌ها چیره خواهندشد، اشکالی ندارد که به مقابله با آنان بپردازند. و آیه‌ی: الشَّهرُ الْحَرَامُ بِالشَّهرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ به همین معنا اشاره دارد. [و جنگ مسلمانان با روم نیز از باب همین حکم است. زیرا] روم نیز در این مورد، به‌منزله‌ی مشرکین است؛ چرا که آنان حرمت و حقّی را برای ماه حرام قائل نیستند. پس مسلمانان، می‌توانند در برابر آنان، وارد جنگ شوند. مشرکان برای ماه حرام، حرمت و حقّی قائل بودند، ولی آن را حلال شمردند؛ پس آن حرمت از آنان برداشته شد. همچنین، مسلمانان می‌توانند در ماه حرام، با ستمکاران و سرکشان، وارد جنگ شوند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۲۴ وسایل الشیعه، ج۱۵، ص۷۰/ تهذیب الأحکام، ج۶، ص۱۴۲/ مستدرک الوسایل، ج۱۱، ص۴۸ و نورالثقلین؛ فیهما: «و لروم ... بالقتال» محذوفٌ/ البرهان

ماه حرام، در برابر ماه حرام. [اگر آنها، احترام آن را شکستند، شما نیز می‌توانید مقابله به مثل کنید]. و تمام حرمت‌ها [ی شکسته شده، قابل] قصاص است

الباقر (علیه السلام): إِنَّ الْحُرُمَاتِ قِصَاصٌ بِالْمُرَاغَمَةِ بِدُخُولِ الْبَیْتِ فِی الشَّهْرِ الْحَرَامِ قَالَ مُجَاهِدٌ: لِأَنَّ قُرَیْشاً فَخَرَتْ بِرَدِّهَا رَسُولَ الله (صلی الله علیه و آله) عَامَ الْحُدَیْبِیَّةِ مُحْرِماً فِی ذِی الْقَعْدَةِ عَنِ الْبَلَدِ الْحَرَامَ فَأَدْخَلَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ مَکَّةَ فِی الْعَامِ الْمُقْبِلِ فِی ذِی الْقَعْدَةِ فَقَضَی عُمْرَتَهُ وَ أَقَصَّهُ بِمَا حِیلَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَهُ.

امام باقر (علیه السلام) منظور از «قصاص» در الْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ قصاص‌کردن هجران و دوری با واردشدن به بیت‌الله‌الحرام در ماه حرام می‌باشد (مشرکین مانع حجّ پیامبر (صلی الله علیه و آله) شده و موجب هجران و دوری پیامبر (صلی الله علیه و آله) از خانه‌ی خدا شدند که قصاص این جرم، همان ورود پیامبر (صلی الله علیه و آله) به مکّه، در سال بعد بود. مجاهد می‌گوید: زیرا قریش به اینکه رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) را بعد از صلح حدیبیّه، از مکّه [به مدینه] بازگرداندند، افتخار می‌کردند؛ در حالی که حضرت در ماه ذی‌العقده محرم شده‌بود. پس خداوند، پیامبر (صلی الله علیه و آله) را در سالِ پس از آن و در ماه ذی‌القعده وارد مکه ساخت و پیامبر (صلی الله علیه و آله) قضای عمره‌ی [سال گذشته] خود را به‌جای آورد. خداوند به‌وسیله‌ی برداشتن مانعی که نمی‌گذاشت پیامبر، وارد سرزمین مکّه شود، واردشدن به مکّه را قصاصی در برابر آن هجران و دوری قرار داد).

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۲۴ نورالثقلین/ البرهان

و [به‌طور کلّی] هرکس به شما حمله کرد، همانند حمله‌ی وی بر او حمله کنید و از [مخالفت فرمان] خدا بپرهیزید [و زیاده‌روی ننمایید]

الصّادق (علیه السلام): عَنْ مُعَاوِیَة‌بْنِ‌عَمَّارٍ قَال: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَنْ رَجُلٍ قَتَلَ رَجُلًا فِی الْحِلِّ ثُمَّ دَخَلَ الْحَرَمَ. فَقَالَ: لَا یُقْتَلُ وَ لَا یُطْعَمُ وَ لَا یُسْقَی وَ لَا یُبَایَعُ وَ لَا یُؤْذَی حَتَّی یَخْرُجَ مِنَ الْحَرَمِ فَیُقَامَ عَلَیْهِ الْحَدُّ. قُلْتُ: فَمَا تَقُولُ فِی رَجُلٍ قَتَلَ فِی الْحَرَمِ أَوْ سَرَقَ؟ قَالَ: یُقَامُ عَلَیْهِ الْحَدُّ فِی الْحَرَمِ صَاغِراً لِأَنَّهُ لَمْ یَرَ لِلْحَرَمِ حُرْمَةً وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَمَنِ اعْتَدی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدی عَلَیْکُمْ فَقَالَ: هَذَا هُوَ فِی الْحَرَمِ وَ قَالَ: فَلا عُدْوانَ إِلَّا عَلَی الظَّالِمِینَ.

امام صادق (علیه السلام) از معاویه بن‌عمّار نقل شده است: به امام صادق (علیه السلام) گفتم: «اگر قاتلی در خارج از حرم (مسجدالحرام) مرتکب قتل شود و سپس به داخل حرم پناه ببرد، چه باید کرد»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «در حرم خدا او را نمی‌کشند، ولی غذا و آب به او نمی‌دهند [همچنین در حرم او را] نمی‌فروشند و آزار نیز نمی‌دهند، تا خود از حرم خدا خارج شود و آنگاه حدّ خدا را بر او جاری می‌کنند». گفتم: «اگر کسی در حرم خدا مرتکب قتل یا سرقت شود، نظر شما چیست»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «در همان حرم خدا حدّ خدا را بر او جاری می‌کنند تا خوار شود؛ از این رو که او خود برای حرم خدا حرمتی قائل نشده است. خداوند تعالی می‌فرماید: فَمَنِ اعْتَدی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدی عَلَیْکُمْ این حکمِ او در حرم است امّا در غیر آن «دشمنی با کسی نیست مگر با ظالمان».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۲۶ وسایل الشیعه، ج۱۳، ص۲۲۵/ الکافی، ج۴، ص۲۲۷ و تهذیب الأحکام، ج۵، ص۴۶۳؛ فیهما: «یؤوی» بدلٌ «یؤذی»/ البرهان و مستدرک الوسایل، ج۹، ص۳۳۳؛ فیهما: «صاغراً» محذوفٌ

و [به‌طور کلّی] هرکس به شما حمله کرد، همانند حمله‌ی وی بر او حمله کنید و از [مخالفت فرمان] خدا بپرهیزید [و زیاده‌روی ننمایید]

الصّادق (علیه السلام): یَعنِی فِی الحَرَمِ.

امام صادق (علیه السلام) مراد، داخل حرم است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۲۶ نورالثقلین/ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۱۶۵

و حجّ و عمره را برای خدا به اتمام برسانید

الصّادق (علیه السلام): تَمَامُ الْحَجِ لِقَاءُ الْإِمَام.

امام صادق (علیه السلام) تمام‌کننده [و کامل‌کننده‌ی] حج، ملاقات امام (علیه السلام) است. [یعنی پس از اتمام اعمال حج، باید خدمت امام (علیه السلام) رسید].

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۳۰ الکافی، ج۴، ص۵۴۹/ نورالثقلین

و حجّ و عمره را برای خدا به اتمام برسانید

الصّادق (علیه السلام): إِذَا حَجَ أَحَدُکُمْ فَلْیَخْتِمْ حَجَّهُ بِزِیَارَتِنَا لِأَنَّ ذَلِکَ مِنْ تَمَامِ الْحَج.

امام صادق (علیه السلام) زمانی که یکی از شما به حج مشرّف شد، حجّ خود را با زیارت ما، به پایان برساند زیرا تمام [و کامل‌بودن] حج، در آن است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۳۰ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۳۷۴/ نورالثقلین

و حجّ و عمره را برای خدا به اتمام برسانید

السّجاد (علیه السلام): أنَّ مَعنَی أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ أَقِیمُوهُمَا.

امام سجاد (علیه السلام) أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ به معنی برپاداشتن حجّ و عمره، می‌باشد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۳۰ فقه القرآن، ج۱، ص۳۲۱/ نورالثقلین؛ فیه: «الی اتموا ... مافیها»زیادة

و حجّ و عمره را برای خدا به اتمام برسانید

الصّادق (علیه السلام): یَعْنِی بِتَمَامِهِمَا أَدَاءَهُمَا وَ اتِّقَاءَ مَا یَتَّقِی الْمُحْرِمُ فِیهِمَا.

امام صادق (علیه السلام) منظور از اتمام حج، انجام‌دادن اعمال آن و پرهیز از آن چیزی است که شخص محرم در حجّ و عمره، باید از آن پرهیز کند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۳۰ الکافی، ج۴، ص۲۶۴/ وسایل الشیعه، ج۱۱، ص۷/ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۳۳۲/ العیاشی، ج۱، ص۸۷/ البرهان/ نورالثقلین

و حجّ و عمره را برای خدا به اتمام برسانید

الصّادق (علیه السلام): إِتْمَامُهَا أَنْ لَا رَفَثَ وَ لَا فُسُوقَ وَ لَا جِدَالَ فِی الْحَجِّ.

امام صادق (علیه السلام) درستی و اتمام صحیح حجّ و عمره آن است که در حال احرام به مسائل جنسی نپردازند و سخنان زشت و رکیک بر زبان نیاورند و از مشاجره و بگو و مگو نیز دست بردارند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۳۲ الکافی، ج۴، ص۳۳۷/ وسایل الشیعه، ج۱۲، ص۴۶۶/ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۱۶۹

و حجّ و عمره را برای خدا به اتمام برسانید

الصّادق (علیه السلام): تَمَامُ الْحَجِّ وَ الْعُمْرَةِ أَنْ لَا یَرْفُثَ وَ لَا یَفْسُقَ وَ لَا یُجَادِلَ.

امام صادق (علیه السلام) منظور از اتمام حجّ و عمره این است که از آمیزش جنسی، فسق و جدال در حج و عمره، اجتناب کنند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۳۲ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۱۷۳/ وسایل الشیعه، ج۱۴، ص۳۱۶/ مستدرک الوسایل، ج۹، ص۲۱۵/ العیاشی، ج۱، ص۸۸/ البرهان

و حجّ و عمره را برای خدا به اتمام برسانید

الصّادق (علیه السلام): تَمَامُهُمَا اجْتِنَابُ الرَّفَثِ وَ الْفُسُوقِ وَ الْجِدَالِ فِی الْحَجِّ.

امام صادق (علیه السلام) [تمام‌کردن صحیح حج به معنای] اجتناب از همبسترشدن و ارتکاب گناه و جدل‌کردن در حج است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۳۲ وسایل الشیعه، ج۱۱، ص۲۳۳/ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۹۲/ بحارالأنوار، ج۱۰، ص۲۲۴/ الخصال، ج۲، ص۶۰۵/ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۱۶۹

و حجّ و عمره را برای خدا به اتمام برسانید

الصّادق (علیه السلام): قَالَ هُمَا مَفْرُوضَانِ.

امام صادق (علیه السلام) حجّ و عمره، هر دو واجب می‌باشند. [و باید برای رضای خدا انجام شوند].

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۳۲ الکافی، ج۴، ص۲۶۵/ تهذیب الأحکام، ج۵، ص۴۵۹/ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۳۳۲/ وسایل الشیعه، ج۱۱، ص۸ / مستدرک الوسایل، ج۸، ص۸/ نورالثقلین/ البرهان

حجّ

الباقر (علیه السلام): عَنْ أَبَانِ‌بْنِ‌عُثْمَانَ عَمَّنْ أَخْبَرَهُ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَال: قُلتُ لَهُ لِمَ سُمِّیَ الحَجَّ حَجّاً؟ قَالَ: حَجَّ فُلَانٌ أی أَفلَحَ فُلَانٌ.

امام باقر (علیه السلام) شخصی به ابان‌بن‌عثمان خبر داد که به امام باقر (علیه السلام) عرض کردم: چرا حج را «حج» نامیده‌اند؟ حضرت فرمود: «به‌خاطر آنکه وقتی می‌گویند فلانی حجّ به‌جا آورد یعنی فلانی رستگار شد». (یعنی حج، راه رستگاری است و فقط رستگاران توفیق حجّ واقعی را درک می‌کنند).

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۳۲ نورالثقلین/ البرهان

حجّ

الرّسول (صلی الله علیه و آله): فِی حَدِیثِ أَبِی أُمَامَةَ الْبَاهِلِیِّ عَنِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) قَال: مَنْ لَمْ یَحْبِسْهُ حَاجَةٌ ظَاهِرَةٌ أَوْ مَرَضٌ حَابِسٌ أَوْ سُلْطَانٌ جَائِرٌ فَمَاتَ وَ لَمْ یَحُجَّ فَلْیَمُتْ إِنْ شَاءَ یَهُودِیّاً وَ إِنْ شَاءَ نَصْرَانِیّاً.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) چنانچه کسی بدون دلیل موجّه و مشخّصی مثلاً گرفتار مریضیِ گرفتارکننده یا سلطان ستمگربودن، به حج نرفته و با همان حال از دنیا برود، به دلخواه خود یهودی و یا نصرانی می‌میرد. (مسلمان نیست).

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۳۲ بحرالعرفان

حجّ

الصّادق (علیه السلام): یَکْفِی الرَّجُلَ إِذَا تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ مَکَانَ تِلْکَ الْعُمْرَةِ الْمُفْرَدَةِ قَالَ کَذَلِکَ أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَصْحَابَهُ.

امام صادق (علیه السلام) اگر کسی به جای عمره‌ی مفرده، پس از به‌جای‌آوردن عمره، در مکّه بماند و حجّ تمتّع را نیز به‌جای آورد، آیا حجّ و عمره را به اتمام رسانیده است؟ حضرت پاسخ داد: «رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله)، این‌چنین به اصحاب خود، امر می‌فرمود».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۳۲ الإستبصار، ج۲، ص۳۲۵/ وسایل الشیعه، ج۱۴، ص۳۰۶/ تهذیب الأحکام، ج۵، ص۴۳۳/ مستدرک الوسایل، ج۱۰، ص۱۷۸و بحارالأنوار، ج۹۶، ص۹۷؛ فیهما: «صحابه» محذوفٌ/ البرهان

و عمره

امیرالمؤمنین (علیه السلام): العُمْرَةُ فَرِیضَةٌ بِمَنْزِلَةِ الْحَجِّ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ للهِ.

امام علی (علیه السلام) عمره، مانندِ حجّ واجب است؛ چراکه خداوند عزّوجلّ فرمود: وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلهِ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۳۲ مستدرک الوسایل، ج۱۰، ص۱۷۵

و عمره

الباقر (علیه السلام): عَنْ زُرَارَةَ بْنِ أَعْیَنَ قَال: قُلْتُ لِأَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) الَّذِی یَلِی الْحَجَّ فِی الْفَضْلِ. قَالَ: الْعُمْرَةُ الْمُفْرَدَةُ ثُمَّ یَذْهَبُ حَیْثُ شَاءَ. وَ قَالَ الْعُمْرَةُ وَاجِبَةٌ عَلَی الْخَلْقِ بِمَنْزِلَةِ الْحَجِّ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلهِ وَ إِنَّمَا نَزَلَتِ الْعُمْرَةُ بِالْمَدِینَةِ فَأَفْضَلُ الْعُمْرَةِ عُمْرَةُ رَجَبٍ وَ قَالَ الْمُفْرِدُ لِلْعُمْرَةِ إِنِ اعْتَمَرَ فِی رَجَبٍ ثُمَّ أَقَامَ إِلَی الْحَجِّ بِمَکَّةَ کَانَتْ عُمْرَتُهُ تَامَّةً وَ حَجَّتُهُ نَاقِصَةً مَکِّیَّةً.

امام باقر (علیه السلام) [زراره گوید: از امام باقر (علیه السلام) پرسیدم: «بعد از حجّ [تمتّع]، چه عملی با فضیلت‌تر است»؟ حضرت پاسخ داد: «عمره‌ی مفرده؛ [پس از حج با فضیلت‌ترین اعمال است. پس فرد باید اعمال عمره را به‌جای آورد] و سپس به هرسو که می‌خواهد، برود. عمره، مانند حج بر خلق خداوند واجب است؛ زیرا خداوند می‌فرماید: وَأَتِمُّواْ الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ و حکم عمره در مدینه نازل شده است. و بهترین عمره، عمره‌ایست که در ماه رجب انجام شود». همچنین حضرت فرمود: «اگر کسی در ماه رجب، به عمره‌ی مفرده برود و برای به‌جای‌آوردن حج، در مکّه بماند، عمره‌ی او کامل و حجّ او ناقص است (چون در ماه‌های مخصوص حج، به مکّه نرفته است).

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۳۲ تهذیب الأحکام، ج۵، ص۴۳۳/ دعایم الإسلام، ج۱، ص۳۳۳ و وسایل الشیعه، ج۱۴، ص۲۹۵ و مستدرک الوسایل، ج۱۰، ص۱۷۶ و العیاشی، ج۱، ص۸۷؛ فیهم: «قلت لأبی جعفر ... حیث یشاء» و «و انما نزلت ... مکّیة» محذوفتان/ البرهان؛ فیه «مکّیة» محذوفٌ

و عمره

الباقر (علیه السلام): لَا یَجُوزُ الْحَجُّ إِلَّا مُتَمَتِّعاً.

امام باقر (علیه السلام) حج [برای مردمِ دوردست] جز به صورت «تمتّع» جایز نیست.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۳۴ وسایل الشیعه، ج۱۱، ص۲۳۳/ تحف العقول، ص۴۱۷/ عیون أخبارالرضا (ج۲، ص۱۲۴/ وسایل الشیعه، ج۱۱، ص۲۳۸/ بحارالأنوار، ج۱۰، ص۲۲۴/ الخصال، ج۲، ص۶۰۵

و عمره

الرضا (علیه السلام): مَنْ کَانَ خَارِجاً عَنْ هَذَا الْحَدِّ فَلَا یَحُجُّ إِلَّا مُتَمَتِّعاً بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَلَا یَقْبَلُ اللَّهُ غَیْرَهُ مِنْهُ.

امام رضا (علیه السلام) هرکه از این حد خارج باشد (یعنی ساکن مکّه و بیست و چهار کیلومتر اطراف آن نباشد)، فقط این‌گونه می‌تواند حجّ تمتّع بکند که حجّ عمره را به‌جای آورده و تا موسم حج باقی بماند و حجّ عمره را به حجّ تمتع پیوست دهد. و خداوند غیر از این روش را از او نمی‌پذیرد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۳۴ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۹۴/ فقه الرضا (ص۲۱۴/ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۸۷/ مستدرک الوسایل، ج۸، ص۸۳

و عمره

الصّادق (علیه السلام): الحَجُّ جَمِیعُ الْمَنَاسِکِ وَ الْعُمْرَةُ لَا یُجَاوِزُ بِهَا مَکَّةَ.

امام صادق (علیه السلام) حج، بر تمام مناسک اطلاق می‌شود و اعمال عمره تنها باید در مکّه به‌جای آورده شود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۳۴ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۳۳۲/ وسایل الشیعه، ج۱۴، ص۳۱۶/ العیاشی، ج۱، ص۸۷/ البرهان

و عمره

الصّادق (علیه السلام): عَنْ أَحْمَدَ‌بْنِ‌مُحَمَّدِ‌بْنِ‌أَبِی‌نَصْرٍ قَال ... فَقُلْتُ لَهُ: أَیُّمَا أَفْضَلُ الْمُتَمَتِّعُ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِ أَوْ مَنْ أَفْرَدَ وَ سَاقَ الْهَدْیَ؟ فَقَالَ: کَانَ أَبُوجَعْفَرٍ (علیه السلام) یَقُولُ الْمُتَمَتِّعُ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِ أَفْضَلُ مِنَ الْمُفْرِدِ السَّائِقِ لِلْهَدْیِ وَ کَانَ یَقُولُ لَیْسَ یَدْخُلُ الْحَاجُّ بِشَیْءٍ أَفْضَلَ مِنَ الْمُتْعَة.

امام صادق (علیه السلام) از احمدبن‌محمّدبن‌أبی‌نصر نقل شده است: پس عرض کردم: «کدام یک ارج بیشتری دارد؟ آن کسی که حجّ عمره را به حجّ تمتّع متّصل کرده [و هر دو را به‌جای آورد] یا آن کسی که فقط به مراسم حجّ عمره می‌پردازد و قربانی با خود می‌آورد»؟ فرمود: «پدرم امام باقر (علیه السلام) می‌گفت: «حجّ و عمره‌ی تمتّع با ارج‌تر از حج عمره‌ی مفرده و آوردن قربانی است» و همواره می‌فرمود: «زائران خانه‌ی خدا به کاری گرامی‌تر از حجّ تمتّع، داخل نشده‌اند»».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۳۴ الکافی، ج۴، ص۲۹۲/ نورالثقلین

و اگر محصور شدید [و از اتمام آن به جهت بیماری یا ممانعت دشمن بازماندید]، آنچه از قربانی فراهم شود [ذبح کنید، و از احرام خارج شوید]

الباقر (علیه السلام): إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) حِینَ صُدَّ بِالْحُدَیْبِیَةِ قَصَّرَ وَ أَحَلَ وَ نَحَرَ ثُمَ انْصَرَفَ مِنْهَا وَ لَمْ یَجِبْ عَلَیْهِ الْحَلْقُ حَتَّی یَقْضِیَ النُّسُکَ فَأَمَّا الْمَحْصُورُ فَإِنَّمَا یَکُونُ عَلَیْهِ التَّقْصِیر.

امام باقر (علیه السلام) زمانی که [مشرکین] در حدیبیّه، متعرّض پیامبر (صلی الله علیه و آله) شدند و ایشان را از ادامه‌ی راه بازداشتند، حضرت تقصیرکرده و از احرام خارج شده و حیوان را ذبح کردند. سپس از آنجا بازگشتند درحالی‌که حاجی تا مناسک را انجام نداده، تراشیدن موی سر، بر او واجب نمی‌باشد. امّا بر کسی که محاصره شده [و از انجام حج منع شده است]، تقصیر واجب می‌گردد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۳۴ الکافی، ج۴، ص۳۶۸/ نورالثقلین

و اگر محصور شدید [و از اتمام آن به جهت بیماری یا ممانعت دشمن بازماندید]، آنچه از قربانی فراهم شود [ذبح کنید، و از احرام خارج شوید]

الباقر (علیه السلام): عن زراره: إِذَا أُحْصِرَ الرَّجُلُ بَعَثَ بِهَدْیِهِ فَإِذَا أَفَاقَ وَ وَجَدَ مِنْ نَفْسِهِ خِفَّةً فَلْیَمْضِ إِنْ ظَنَّ أَنَّهُ یُدْرِکُ النَّاسَ فَإِنْ قَدِمَ مَکَّةَ قَبْلَ أَنْ یَنْحَرَ الْهَدْیَ فَلْیُقِمْ عَلَی إِحْرَامِهِ حَتَّی یَفْرُغَ مِنْ جَمِیعِ الْمَنَاسِکِ وَ لْیَنْحَرْ هَدْیَهُ وَ لَا شَیْءَ عَلَیْهِ وَ إِنْ قَدِمَ مَکَّةَ وَ قَدْ نَحَرَ هَدْیَهُ فَإِنَّ عَلَیْهِ الْحَجَّ مِنْ قَابِلٍ أَوِ الْعُمْرَةَ قُلْتُ فَإِنْ مَاتَ وَ هُوَ مُحْرِمٌ قَبْلَ أَنْ یَنْتَهِیَ إِلَی مَکَّةَ قَالَ یُحَجُّ عَنْهُ إِنْ کَانَتْ حَجَّةَ الْإِسْلَامِ وَ یُعْتَمَرُ إِنَّمَا هُوَ شَیْءٌ عَلَیْهِ.

امام باقر (علیه السلام) زراره از امام باقر (علیه السلام) نقل کرده است: اگر حاجی [از رفتن حج] محاصره و ممنوع شد، قربانی بفرستد. پس چنانچه ممنوعیّت برطرف شد ولی از جانش خوف داشت و ترسید که جانش به خطر بیفتد، پس باید اگر گمان می‌کند که به مردم و بقیّه‌ی حاجیان می‌رسد باید دنبال آن‌ها حرکت کند. پس اگر پیش از قربانی‌شدن قربانی‌ای که فرستاده بود، به مکّه برسید، باید محرم شود تا تمام مناسک را به پایان برساند. و سپس قربانی کند و دیگر چیزی برعهده‌ی او نیست. و اگر زمانی به مکّه رسید که قربانی انجام شده بود، اعمالی از حجّ واجب یا عمره که باقی مانده است بر عهده‌ی او می‌باشد. گفتم: «اگر در حال احرام، قبل از رسیدن به مکّه از دنیا برود، چه می‌شود»؟ فرمود: «اگر حجّ تمتّع بود، از طرف او حجّ واجب و عمره انجام شود و فقط این کار بر عهده‌ی اوست».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۳۴ الکافی، ج۴، ص۳۷۰/ نورالثقلین/ البرهان؛ فیه: «و وجد فی نفسه ... مکة» و «فلیقم ... شیء علیه» محذوفتان

و اگر محصور شدید [و از اتمام آن به جهت بیماری یا ممانعت دشمن بازماندید]، آنچه از قربانی فراهم شود [ذبح کنید، و از احرام خارج شوید]

الصّادق (علیه السلام): أَنَّهُ قَالَ: فِی الْمَحْصُورِ وَ لَمْ یَسُقِ الْهَدْیَ قَالَ یَنْسُکُ وَ یَرْجِعُ فَإِنْ لَمْ یَجِدْ ثَمَنَ هَدْیٍ صَامَ.

امام صادق (علیه السلام) درباره شخصی که برای قربانی‌کردن، محدودیت داشت فرمود: مناسک حج را بجای آورد و باز گردد واگر بهایی برای قربانی نیافت، به جای آن روزه بگیرد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۳۶ الکافی، ج۴، ص۳۷۰/ نورالثقلین

و اگر محصور شدید [و از اتمام آن به جهت بیماری یا ممانعت دشمن بازماندید]، آنچه از قربانی فراهم شود [ذبح کنید، و از احرام خارج شوید]

الصّادق (علیه السلام): عَنْ رِفَاعَةَ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَال: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یَشْتَرِطُ وَ هُوَ یَنْوِی الْمُتْعَةَ فَیُحْصَرُ هَلْ یُجْزِئُهُ أَنْ لَا یَحُجَّ مِنْ قَابِلٍ؟ قَالَ: یَحُجُّ مِنْ قَابِلٍ وَ الْحَاجُّ مِثْلُ ذَلِکَ إِذَا أُحْصِرَ. قُلْتُ: رَجُلٌ سَاقَ الْهَدْیَ ثُمَّ أُحْصِرَ؟ قَالَ: یَبْعَثُ بِهَدْیِهِ. قُلْتُ: هَلْ یَسْتَمْتِعُ مِنْ قَابِلٍ؟ فَقَالَ: لَا! وَ لَکِنْ یَدْخُلُ فِی مِثْلِ مَا خَرَجَ مِنْهُ.

امام صادق (علیه السلام) رفاعه گوید: از امام (علیه السلام) درباره‌ی فردی پرسیدم که شرط می‌کند [که اگر مانع حجّ او شدند از احرام خارج شود] در حالی که قصد تمتّع دارد، ولی محصور می‌شود «آیا اگر کسی‌که با آن محدودیّت روبرو شد، می‌تواند سال بعد حج نکند [و آیا حجّ او ساقط شده است]»؟ فرمود: «کسی‌که به این محدودیّت برخورد، باید [اگر می‌تواند] سال بعد حج کند و حاجی هم اگر محدودیّت پیدا کرد، همان‌طور است». گفتم: «حکم مردی که قربانی فرستاده سپس محصور شد چیست»؟ فرمود: «قربانی‌اش را بفرستد» گفتم: «آیا چنین کسی حکم کسی‌که تمتّع کرده را دارد و نیازی به انجام تمتّع در سال بعد ندارد»؟ فرمود: «خیر ولیکن حکمشان مانند هم است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۳۶ الکافی، ج۴، ص۳۷۱/ نورالثقلین

و اگر محصور شدید [و از اتمام آن به جهت بیماری یا ممانعت دشمن بازماندید]، آنچه از قربانی فراهم شود [ذبح کنید، و از احرام خارج شوید]

الباقر (علیه السلام): عن زراره: الْمَصْدُودُ یَذْبَحُ حَیْثُ صُدَّ وَ یَرْجِعُ صَاحِبُهُ فَیَأْتِی النِّسَاءَ وَ الْمَحْصُورُ یَبْعَثُ بِهَدْیِهِ فَیَعِدُهُمْ یَوْماً فَإِذَا بَلَغَ الْهَدْیُ أَحَلَّ هَذَا فِی مَکَانِهِ قُلْتُ: أَ رَأَیْتَ إِنْ رَدُّوا عَلَیْهِ دَرَاهِمَهُ وَ لَمْ یَذْبَحُوا عَنْهُ وَ قَدْ أَحَلَّ فَأَتَی النِّسَاءَ؟ قَالَ: فَلْیُعِدْ وَ لَیْسَ عَلَیْهِ شَیْءٌ وَ لْیُمْسِکِ الْآنَ عَنِ النِّسَاءِ إِذَا بَعَث.

امام باقر (علیه السلام) زراره از امام باقر (علیه السلام) نقل کرده است: آنکه از رفتن [برای انجام مراسم حج] بازداشته شده، در همان مکانی که منع شده، قربانی کند. و به‌سوی خانواده‌اش برود و با همسرانش نزدیکی کند (یعنی از احرام خارج شود) و آنکه حصر و ممنوعیّت برایش پیش آمده (و نمی‌تواند به حج برود)، قربانی را بفرستد و با ایشان (آنها که قربانی را می‌برند) روزی را برای قربانی‌کردن قرار بگذارد. پس اگر قربانی رسید، او در همان جایی که بود، از احرام خارج می‌شود». به او گفتم: «اگر درهم‌هایش را به او بازگردانند و از جانب او ذبح نکنند؛ درحالی‌که او از احرام خارج شده و بر زنان [نزدیکی کرده و] وارد شده است حکمش چیست»؟ فرمود: «پس باید بازگردد [و قرار بگذارد] و گناهی بر ذمّه‌ی او نیست و از حالا تا زمانی‌که [قربانی] می‌فرستد از نزدیکی با زنان خودداری کند».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۳۶ وسایل الشیعه، ج۱۵، ص۱۸۰/ نورالثقلین

و اگر محصور شدید [و از اتمام آن به جهت بیماری یا ممانعت دشمن بازماندید]، آنچه از قربانی فراهم شود [ذبح کنید، و از احرام خارج شوید]

علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه): فَإِنَّهُ إِذَا عَقَدَ الرَّجُلُ الْإِحْرَامَ بِالتَّمَتُّعِ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ وَ أَحْرَمَ ثُمَّ أَصَابَتْهُ عِلَّةٌ فِی طَرِیقِهِ قَبْلَ أَنْ یَبْلُغَ إِلَی مَکَّةَ وَ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یَمْضِیَ فَإِنَّهُ یُقِیمُ فِی مَکَانِهِ الَّذِی حُوصِرَ فِیهِ وَ یَبْعَثُ مِنْ عِنْدِهِ هَدْیاً إِنْ کَانَ غَنِیّاً فَبَدَنَةً وَ إِنْ کَانَ بَیْنَ ذَلِکَ فَبَقَرَةً وَ إِنْ کَانَ فَقِیراً فَشَاةً لَا بُدَّ مِنْهَا وَ لَا یَزَالُ مُقِیماً عَلَی إِحْرَامِهِ وَ إِنْ کَانَ فِی رَأْسِهِ وَجَعٌ أَوْ قُرُوحٌ حَلَقَ شَعْرَهُ وَ أَحَلَّ وَ لَبِسَ ثِیَابَهُ وَ یَفْدِی فَإِمَّا أَنْ یَصُومَ سِتَّةَ أَیَّامٍ أَوْ یَتَصَدَّقَ عَلَی عَشَرَةِ مَسَاکِینَ أَوْ نَسَکَ وَ هُوَ الدَّمُ یَعْنِی ذَبَحَ شَاةً، فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِ فَعَلَیْهِ أَنْ یَشْتَرِطَ عِنْدَ الْإِحْرَامِ فَیَقُولَ اللَّهُمَّ إِنِّی أُرِیدُ التَّمَتُّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ عَلَی کِتَابِکَ وَ سُنَّةِ نَبِیِّکَ فَإِنْ عَاقَنِی عَائِقٌ أَوْ حَبَسَنِی حَابِسٌ فَحُلَّنِی حَیْثُ حَبَسْتَنِی بِقَدَرِکَ الَّذِی قَدَّرْتَ عَلَیَّ ثُمَّ یُلَبِّی مِنَ الْمِیقَاتِ الَّذِی وَقَّتَهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَیُلَبِّی فَیَقُولُ لَبَّیْکَ اللَّهُمَّ لَبَّیْکَ لَبَّیْکَ لَا شَرِیکَ لَکَ لَبَّیْکَ إِنَّ الْحَمْدَ وَ النِّعْمَةَ لَکَ وَ الْمُلْکَ لَا شَرِیکَ لَکَ لَبَّیْکَ بِحَجَّةٍ وَ عُمْرَةٍ تَمَامُهَا وَ بَلَاغُهَا عَلَیْکَ. فَإِذَا دَخَلَ وَ نَظَرَ إِلَی أَبْیَاتِ مَکَّةَ قَطَعَ التَّلْبِیَةَ وَ طَافَ بِالْبَیْتِ سَبْعَةَ أَشْوَاطٍ وَ صَلَّی عِنْدَ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ رَکْعَتَیْنِ وَ سَعَی بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ سَبْعَةَ أَشْوَاطٍ ثُمَّ یَحِلُّ وَ یَتَمَتَّعُ بِالثِّیَابِ وَ النِّسَاءِ وَ الطِّیبِ وَ یُقِیمُ عَلَی الْحَجِّ إِلَی یَوْمِ التَّرْوِیَةِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ التَّرْوِیَةِ أَحْرَمَ عِنْدَ الزَّوَالِ مِنْ عِنْدِ الْمَقَامِ بِالْحَجِّ ثُمَّ خَرَجَ مُلَبِّیاً إِلَی مِنًی فَلَا یَزَالُ مُلَبِّیاً إِلَی یَوْمِ عَرَفَةَ عِنْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ فَإِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ یَوْمَ عَرَفَةَ قَطَعَ التَّلْبِیَةَ وَ یَقِفُ بِعَرَفَاتٍ فِی الدُّعَاءِ وَ التَّکْبِیرِ وَ التَّهْلِیلِ وَ التَّحْمِیدِ فَإِذَا غَابَتِ الشَّمْسُ یَرْجِعُ إِلَی الْمُزْدَلِفَةِ فَبَاتَ بِهَا فَإِذَا أَصْبَحَ قَامَ عَلَی الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَ دَعَا وَ هَلَّلَ اللَّهَ وَ سَبَّحَهُ وَ کَبَّرَهُ ثُمَّ ازْدَلَفَ مِنْهَا إِلَی مِنًی وَ رَمَی الْجِمَارَ وَ ذَبَحَ وَ حَلَقَ، وَ إِنْ کَانَ غَنِیّاً فَعَلَیْهِ بَدَنَةٌ وَ إِنْ کَانَ بَیْنَ ذَلِکَ فَعَلَیْهِ بَقَرَةٌ وَ إِنْ کَانَ فَقِیراً فَعَلَیْهِ شَاةٌ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ ذَلِکَ فَعَلَیْهِ أَنْ یَصُومَ بِمَکَّةَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فَإِذَا رَجَعَ إِلَی مَنْزِلِهِ صَامَ سَبْعَةَ أَیَّامٍ فَتَقُومُ هَذِهِ الْأَیَّامِ الْعَشَرَةُ أَیَّامٍ مَقَامَ الْهَدْیِ الَّذِی کَانَ عَلَیْهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ وَ ذَلِکَ لِمَنْ لَیْسَ هُوَ مُقِیمٌ بِمَکَّةَ وَ لَا مِنْ أَهْلِ مَکَّةَ وَ أَمَّا أَهْلُ مَکَّةَ وَ مَنْ کَانَ حَوْلَ مَکَّةَ عَلَی ثَمَانِیَةٍ وَ أَرْبَعِینَ مِیلًا فَلَیْسَتْ لَهُمْ مُتْعَةٌ إِنَّمَا یُفْرِدُونَ الْحَجَّ لِقَوْلِهِ ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ.

علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) چنانچه فرد، عزم حجّ تمتّع کرد و احرام بست ولی در طول راه پیش از آنکه به مکّه برسد، دچار تشنگی جگرسوزی شد و نتوانست ادامه دهد، پس او باید در همانجا که دچار محدودیّت شده، سکنی گزیند و از جانب خود قربانی را بفرستد و اگر ثروتمند است، شتر قربانی کند و اگر در سطح متوسّط مالی است، گاو؛ و چنانچه فقیر است، گوسفند قربانی کند؛ چاره‌ای نیست و در همان حالت احرام باقی بماند و اگر در سرش درد یا زخمی دارد، [که باید مویش را بتراشد و نمی‌تواند تا رسیدن قربانی به قربانگاه صبر کند] مویش را بتراشد و از احرام خارج شود و لباسش را بپوشد و فدیه دهد. یا شش روز به عنوان فدیه روزه بگیرد، یا به ده مسکین صدقه دهد، یا خونی برای خدا قربانی کند یعنی گوسفندی ذبح کند. پس چنانچه کسی قصد می‌کند که حجّ عمره را به تمتّع وصل کند باید هنگام احرام، آن را شرط کند و بگوید: «خداوندا من بر طبق کتاب تو و سنّت پیامبرت می‌خواهم که عمره‌ام را به حجّ تمتّع برسانم. پس اگر مانعی مرا از انجام آن بازداشت و جلوگیری کرد، مرا به قدرت و توانایی خود، در همان زمان که مرا حبس کرده‌اند، از احرام خارج کن». سپس از مکانی که رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) زمانش را مشخّص کرده، بدین الفاظ لبیک بگوید: «لبّیک اللهم لبّیک لبّیک لا شریک لک لبّیک إن]ّ الحمد و النّعمة لک و الملک لا شریک لک لبّیک» در تمام مدّت عمره و رسیدنت به مکه این تلبیه را بگو. و زمانی‌که [این فرد] به مکّه وارد شد و چشمش به خانه‌های مکّه افتاد، دیگر لبّیک را قطع کند و هفت بار بر گرد خانه‌ی کعبه طواف کرده و دو رکعت نماز در کنار مقام ابراهیم (علیه السلام) بخواند و هفت بار سعی صفا و مروه را به جای آورد. آنگاه از احرام خارج شده و از لباس (غیر از لباس احرام)، [هم‌خوابی با] زن و [استعمال] عطر بهره‌مند شود و در حج (مکّه) تا روز ترویه (هشتم ذی‌الحجّه) باقی بماند. زمانی‌که روز ترویه فرا رسید برای انجام حج، از مقام، به هنگام ظهر محرم شده، سپس لبّیک‌گویان به‌سوی منی خارج شود و لبّیک‌گفتن را تا ظهر روز عرفه ادامه دهد و زمانی که خورشید در روز عرفه از وسط آسمان گذشت، تلبیه را ترک کرده و در عرفات به دعا و ثنا و تکبیر و تهلیل بپردازد و چون خورشید غروب کرد به مزدلفه (مشعرالحرام) برگردد و در آنجا بیتوته کند و صبح هنگام در مشعرالحرام، به دعا و تسبیح و تهلیل و تکبیر خداوند مشغول شود. سپس از آنجا به‌سوی منی حرکت کند و رمی جمره، قربانی و تراشیدن سر را انجام دهد. در قربانی‌دادن بر ثروتمند، شتر و بر کسی‌که از سطح متوسّط مالی برخوردار است، گاو و بر فقیر، ذبح گوسفند واجب می‌باشد و اگر کسی قربانی نیافت، باید سه روز در مکّه و هفت روز پس از بازگشت به منزلش روزه بگیرد و این ده روز به جای قربانی است که خداوند فرمود: فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ و امّا این حکم درباره‌ی کسی است که مقیم و اهل مکّه نباشد و امّا درباره‌ی کسانی که چهل و هشت مایل (تقریباً هفتادوهفت کیلومتر) در اطراف مکّه زندگی می‌کنند، بر ایشان حجّ تمتّع واجب نیست و تنها حج عمره‌ی مفرده، بنابراین کلام الهی: ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ بر عهده‌ی ایشان است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۳۶ القمی، ج۱، ص۶۸

و اگر محصور شدید [و از اتمام آن به جهت بیماری یا ممانعت دشمن بازماندید]، آنچه از قربانی فراهم شود [ذبح کنید، و از احرام خارج شوید]

الصّادق (علیه السلام): عَنْ مُعَاوِیَة‌بْنِ‌عَمَّارٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُول الْمَحْصُورُ غَیْرُ الْمَصْدُودِ الْمَحْصُورُ الْمَرِیضُ وَ الْمَصْدُودُ الَّذِی یَصُدُّهُ الْمُشْرِکُونَ کَمَا رَدُّوا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَصْحَابَهُ لَیْسَ مِنْ مَرَضٍ وَ الْمَصْدُودُ تَحِلُّ لَهُ النِّسَاءُ وَ الْمَحْصُورُ لَا تَحِلُّ لَهُ النِّسَاءُ قَالَ: وَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ أُحْصِرَ فَبَعَثَ بِالْهَدْیِ؟ قَالَ: یُوَاعِدُ أَصْحَابَهُ مِیعَاداً إِنْ کَانَ فِی الْحَجِّ فَمَحِلُّ الْهَدْیِ یَوْمُ النَّحْرِ فَإِذَا کَانَ یَوْمُ النَّحْرِ فَلْیَقُصَّ مِنْ رَأْسِهِ وَ لَا یَجِبُ عَلَیْهِ الْحَلْقُ حَتَّی یَقْضِیَ الْمَنَاسِکَ وَ إِنْ کَانَ فِی عُمْرَةٍ فَلْیَنْظُرْ مِقْدَارَ دُخُولِ أَصْحَابِهِ مَکَّةَ وَ السَّاعَةَ الَّتِی یَعِدُهُمْ فِیهَا فَإِذَا کَانَ تِلْکَ السَّاعَةُ قَصَّرَ وَ أَحَلَّ وَ إِنْ کَانَ مَرِضَ فِی الطَّرِیقِ بَعْدَ مَا أَحْرَمَ فَأَرَادَ الرُّجُوعَ رَجَعَ إِلَی أَهْلِهِ وَ نَحَرَ بَدَنَةً أَوْ أَقَامَ مَکَانَهُ حَتَّی یَبْرَأَ إِذَا کَانَ فِی عُمْرَةٍ وَ إِذَا بَرَأَ فَعَلَیْهِ الْعُمْرَةُ وَاجِبَةً وَ إِنْ کَانَ عَلَیْهِ الْحَجُّ رَجَعَ أَوْ أَقَامَ فَفَاتَهُ الْحَجُّ فَإِنَّ عَلَیْهِ الْحَجَّ مِنْ قَابِلٍ فَإِنَّ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ (علیه السلام) خَرَجَ مُعْتَمِراً فَمَرِضَ فِی الطَّرِیقِ فَبَلَغَ عَلِیّاً (علیه السلام) ذَلِکَ وَ هُوَ فِی الْمَدِینَةِ فَخَرَجَ فِی طَلَبِهِ فَأَدْرَکَهُ بِالسُّقْیَا وَ هُوَ مَرِیضٌ بِهَا. فَقَالَ: یَا بُنَیَّ مَا تَشْتَکِی؟ فَقَالَ: أَشْتَکِی رَأْسِی فَدَعَا عَلِیٌّ (علیه السلام) بِبَدَنَةٍ فَنَحَرَهَا وَ حَلَقَ رَأْسَهُ وَ رَدَّهُ إِلَی الْمَدِینَةِ فَلَمَّا بَرَأَ مِنْ وَجَعِهِ اعْتَمَرَ قُلْتُ: أَ رَأَیْتَ حِینَ بَرَأَ مِنْ وَجَعِهِ قَبْلَ أَنْ یَخْرُجَ إِلَی الْعُمْرَةِ حَلَّتْ لَهُ النِّسَاءُ؟ قَالَ: لَا تَحِلُّ لَهُ النِّسَاءُ حَتَّی یَطُوفَ بِالْبَیْتِ وَ بِالصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ. قُلْتُ: فَمَا بَالُ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) حِینَ رَجَعَ مِنْ الْحُدَیْبِیَةِ حَلَّتْ لَهُ النِّسَاءُ وَ لَمْ یَطُفْ بِالْبَیْتِ قَالَ: لَیْسَا سَوَاءً کَانَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) مَصْدُوداً وَ الْحُسَیْنُ (علیه السلام) مَحْصُوراً.

امام صادق (علیه السلام) معاویه‌بن‌عمار گوید: شنیدم امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: «محصور» غیر از «مصدود» است. کسی که بر اثر مریضی [از رفتن به حج] منع شده است را محصور گویند و کسی که بدون آنکه مریض باشد، مشرکان برای او ممنوعیّت ایجاد کرده‌اند را مصدود می‌گویند؛ همان‌طور که رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) و یارانش را [از رفتن به حج] منع کردند. نزدیکی با زنان بر آنکه مصدود شده حلال و بر آنکه محصور شده حرام می‌باشد. گفت: از ایشان سؤال کردم: «[حکم] مرد محصوری که قربانی فرستد چیست»؟ فرمود: با یارانش در وعده‌گاهی ملاقات کند. (منظور این است که در این ملاقات با آن‌ها درباره‌ی زمان و نحوه‌ی قربانی‌کردن در مکّه و از طرف او قرار بگذارد). پس اگر در حج واجب بود، قربانی را روز عید قربان ذبح کند و زمانی‌که روز عید قربان رسید، باید قسمتی از موی خود را تقصیر کند. تراشیدن سر بر او واجب نیست تا آنکه مناسک به پایان رسد. و اگر در حجّ عمره بود، پس باید به اندازه‌ای که یارانش به مکّه وارد شوند و تا ساعتی که با آن‌ها درباره‌ی قربانی قرار گذاشته، منتظر بماند. پس چون به آن زمان رسید تقصیر کرده و از احرام خارج شود. و اگر در راه، بعد از آنکه به قصد حج از شهر خود خارج شد، دچار مریضی شد و خواست که بازگردد، پس به نزد خانواده‌اش برگشته و قربانی کند یا آنکه در همان‌جا اقامت کند تا بهبودی یابد. چنانچه در حجّ عمره بود، عمره پس از بهبودی بر او واجب می‌شود و اگر در حجّ تمتّع بود پس در صورت بازگشت یا اقامت، حجّ تمتّع از او فوت می‌شود. پس حجّ سال بعد بر او واجب می‌گردد. حسین‌بن‌علی (علیه السلام) به قصد عمره خارج شد و در بین راه مریض شد. این خبر به علی (علیه السلام) که در مدینه حضور داشتند، رسید پس در پی او خارج شده و حسین (علیه السلام) را در «سقیا» بیمار، یافت و به او فرمود: «ای فرزندم، بیماریت چیست»؟ حضرت پاسخ داد: «سرم درد می‌کند». پس علی (علیه السلام) شتری خواسته و آن را ذبح فرمود و سر حسین (علیه السلام) را تراشید و او را به مدینه بازگرداند. پس زمانی‌که بیماریش بهبودی یافت، عمره به جای آورد. گفتم: «به نظر شما آیا هنگامی که بیماری حضرت برطرف شد و پیش از آنکه برای عمره خارج شود، زنان بر ایشان حلال می‌شوند»؟ امام (علیه السلام) فرمود: تا زمانی‌که طواف کعبه و سعی صفا و مروه نکند، زنان بر او حلال نمی‌شوند. گفتم: «پس چرا رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) هنگامی که از حدیبیّه، طواف نکرده بازگشتند، زنان بر ایشان حلال بودند»؟ فرمود: این دو، یکی نیستند، رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) مصدود و حسین (علیه السلام) محصور بود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۳۸ الکافی، ج۴، ص۳۶۹/ نورالثقلین/ البرهان؛ فیه: «قال و سألته ... محصورا» محذوفٌ

و اگر محصور شدید [و از اتمام آن به جهت بیماری یا ممانعت دشمن بازماندید]، آنچه از قربانی فراهم شود [ذبح کنید، و از احرام خارج شوید]

الأئمّه (علیه السلام): فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ أیْ إنْ مَنَعَکُمْ خَوْفٌ أَوْ عَدُوٌّ أوْ مَرَضٌ فَامْتَنَعْتَمْ لِذَلِکَ.

ائمّه (علیهم السلام) فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ یعنی اگر ترس یا دشمن یا بیماری مانع شما شود و به سبب آن شما [از رفتن به حج] دچار ممنوعیّت شوید.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۴۰ بحارالأنوار، ج۲۰، ص۳۲۲

و اگر محصور شدید [و از اتمام آن به جهت بیماری یا ممانعت دشمن بازماندید]، آنچه از قربانی فراهم شود [ذبح کنید، و از احرام خارج شوید]

الصّادق (علیه السلام): لِیَکُنْ کَبْشاً سَمِیناً فَإِنْ لَمْ یَجِدْ فَعِجْلًا مِنَ الْبَقَرِ وَ الْکَبْشُ أَفْضَلُ فَإِنْ لَمْ یَجِدْ فَهُوَ جَذَعٌ مِنَ الضَّأْنِ وَ إِلَّا مَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ.

امام صادق (علیه السلام) قربانی، باید قوچ فربه باشد و اگر [حاجی] قوچ فربه‌ای نیافت، باید گوساله‌ای را قربانی کند؛ ولی قوچ، بهتر است و اگر توانایی قربانی‌کردن گوساله را نیز نداشت، باید یک برّه قربانی کند و اگر توانایی هیچ‌کدام از آن‌ها را نداشت، آنچه در توان اوست، قربانی کند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۴۰ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۲۷۸/ وسایل الشیعه، ج۱۴، ص۱۰۲؛ فیه: «فحلا» بدلٌ «عجلا» و «فموجأ» بدلٌ «فهو جذع» و «شاة» زیادة/ العیاشی، ج۱، ص۹۱؛ فیه: «فموجأ» و «شاة» زیادتان/ البرهان

و اگر محصور شدید [و از اتمام آن به جهت بیماری یا ممانعت دشمن بازماندید]، آنچه از قربانی فراهم شود [ذبح کنید، و از احرام خارج شوید]

الصّادق (علیه السلام): فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ قَالَ شَاةٌ.

امام صادق (علیه السلام) فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فرمود: منظور، یک گوسفند است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۴۰ فقه القرآن، ج۱، ص۳۱۷/ وسایل الشیعه، ج۱۴، ص۱۰۰/ الکافی، ج۴، ص۴۸۷/ نورالثقلین

و اگر محصور شدید [و از اتمام آن به جهت بیماری یا ممانعت دشمن بازماندید]، آنچه از قربانی فراهم شود [ذبح کنید، و از احرام خارج شوید]

امیرالمؤمنین (علیه السلام): وَ الْهَدْیُ یَکُونُ مِنْ ثَلَاثَةِ أَنْوَاعٍ: جَزُورٌ أَوْ بَقَرَةٌ أَوْ شَاةٌ وَ أَیْسَرُهَا شَاةٌ.

امام علی (علیه السلام) قربانی می‌تواند از سه چیز باشد: شتر یا گاو یا گوسفند؛ و از همه آسان‌تر گوسفند می‌باشد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۴۰ بحرالعرفان

و اگر محصور شدید [و از اتمام آن به جهت بیماری یا ممانعت دشمن بازماندید]، آنچه از قربانی فراهم شود [ذبح کنید، و از احرام خارج شوید]

الباقر (علیه السلام): الهَدْیُ مِنَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ وَ لَا یَجِبُ حَتَّی یُعَلِّقَ عَلَیْهِ یَعْنِی إِذَا قَلَّدَهُ فَقَدْ وَجَبَ وَ قَالَ: وَ مَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ شَاةٌ.

امام باقر (علیه السلام) قربانی، عبارت است از: شتر، گاو و گوسفند؛ و تنها در صورتی که بندی را به آن قربانی گره بزند؛ یعنی قلّاده‌ای به گردن آن بیندازد [و معیّن سازد]، قربانی‌کردن آن واجب می‌شود ... منظور از قربانیی که راحت‌تر است، گوسفند می‌باشد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۴۰ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۲۷۸/ العیاشی، ج۱، ص۸۸/ البرهان

و اگر محصور شدید [و از اتمام آن به جهت بیماری یا ممانعت دشمن بازماندید]، آنچه از قربانی فراهم شود [ذبح کنید، و از احرام خارج شوید]

الصّادق (علیه السلام): فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ أَیْ یَذْبَحُ ذِبْحاً.

امام صادق (علیه السلام) فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ یعنی یک قربانی ذبح می‌کند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۴۰ وسایل الشیعه، ج۱۱، ص۲۳۴

و اگر محصور شدید [و از اتمام آن به جهت بیماری یا ممانعت دشمن بازماندید]، آنچه از قربانی فراهم شود [ذبح کنید، و از احرام خارج شوید]

الصّادق (علیه السلام): یُجْزِیهِ شَاةٌ وَ الْبَدَنَةُ وَ الْبَقَرَةُ أَفْضَلُ.

امام صادق (علیه السلام) قربانی‌کردن گوسفند یا شتر [برای شخص محصور] کفایت می‌کند و قربانی‌کردن گاو، بهتر است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۴۰ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۲۷۸/ العیاشی، ج۱، ص۸۹/ وسایل الشیعه، ج۱۴، ص۱۰۱/ البرهان

و اگر محصور شدید [و از اتمام آن به جهت بیماری یا ممانعت دشمن بازماندید]، آنچه از قربانی فراهم شود [ذبح کنید، و از احرام خارج شوید]

الصّادق (علیه السلام): فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ إِمَّا جَزُورٌ وَ إِمَّا بَقَرَةٌ وَ إِمَّا شَاةٌ.

امام صادق (علیه السلام) باید از میان یک شتر یا یک گاو یا یک گوسفند، هرکدام که توانایی آن را داری، قربانی کنی.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۴۰ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۲۷۸/ العیاشی، ج۱، ص۹۰/ البرهان

و سرهای خود را نتراشید، تا قربانی به محلّش برسد [و در قربانگاه ذبح شود]

الصّادق (علیه السلام): عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِّ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَال: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَنْ رَجُلٍ حَلَقَ قَبْلَ أَنْ یَذْبَحَ قَالَ یَذْبَحُ وَ یُعِیدُ الْمُوسَی لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ.

امام صادق (علیه السلام) از عمّار ساباطی نقل شده است: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی فردی که پیش از قربانی‌کردن، موهایش را تراشید سؤال کردم؟ فرمود: ذبح کند و سرش را دوباره تیغ بزند؛ چراکه خداوند متعال فرمود: وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۴۲ وسایل الشیعه، ج۱۴، ص۱۵۸/ وسایل الشیعه، ج۱۴، ص۲۲۹/ تهذیب الأحکام، ج۵، ص۴۸۵

و سرهای خود را نتراشید، تا قربانی به محلّش برسد [و در قربانگاه ذبح شود]

الرضا (علیه السلام): فَإِنْ قَالَ: فَلِمَ أُمِرُوا بِحِجَّةٍ وَاحِدَةٍ لَا أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ؟ قِیلَ: لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ وَضَعَ الْفَرَائِضَ عَلَی أَدْنَی الْقَوْمِ قُوَّةً کَمَا قَالَ عَزَّوَجَلَّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ یَعْنِی شَاةً لِیَسَعَ لَهُ الْقَوِیُّ وَ الضَّعِیفُ وَ کَذَلِکَ سَائِرُ الْفَرَائِضِ إِنَّمَا وُضِعَتْ عَلَی أَدْنَی الْقَوْمِ قُوَّةً وَ کَانَ مِنْ تِلْکَ الْفَرَائِضِ الْحَجُّ الْمَفْرُوضُ وَاحِداً ثُمَّ رَغَّبَ بَعْدُ أَهْلَ الْقُوَّةِ بِقَدْرِ طَاقَتِهِمْ. فَإِنْ قَالَ: فَلِمَ أُمِرُوا بِالتَّمَتُّعِ إِلَی الْحَجِّ؟ قِیلَ: ذلِکَ تَخْفِیفٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ رَحْمَةٌ لِأَنْ یَسْلَمَ النَّاسُ مِنْ إِحْرَامِهِمْ وَ لَا یَطُولَ ذَلِکَ عَلَیْهِمْ فَیَدْخُلَ عَلَیْهِمُ الْفَسَادُ وَ أَنْ یَکُونَ الْحَجُّ وَ الْعُمْرَةُ وَاجِبَیْنِ جَمِیعاً فَلَا تُعَطَّلَ الْعُمْرَةُ وَ لَا تَبْطُلَ وَ لَا یَکُونَ الْحَجُّ مُفْرَداً مِنَ الْعُمْرَةِ وَ یَکُونَ بَیْنَهُمَا فَصْلٌ وَ تَمْیِیزٌ وَ قَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) دَخَلَتِ الْعُمْرَةُ فِی الْحَجِّ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ لَوْ لَا أَنَّهُ (صلی الله علیه و آله) کَانَ سَاقَ الْهَدْیَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ أَنْ یَحِلَّ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ لَفَعَلَ کَمَا أَمَرَ النَّاسَ وَ لِذَلِکَ قَالَ لَوِ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِی مَا اسْتَدْبَرْتُ لَفَعَلْتُ کَمَا أَمَرْتُکُمْ وَ لَکِنِّی سُقْتُ الْهَدْیَ وَ لَیْسَ لِسَائِقِ الْهَدْیِ أَنْ یَحِلَّ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! نَخْرُجُ حُجَّاجاً وَ رُءُوسُنَا تَقْطُرُ مِنْ مَاءِ الْجَنَابَةِ. فَقَالَ إِنَّکَ لَنْ تُؤْمِنَ بِهَذَا أَبَداً.

امام رضا (علیه السلام) اگر پرسیده شود: «چرا مردم مأمور شدند که یک‌مرتبه حج، به‌جا آورند و به بیشتر از آن مأمور نشدند»، باید در جواب گفته‌شود: «برای آنکه خدا واجبات را به ملاحظه‌ی حال ضعیف‌ترین مردم از نظر قوّت [جسمی و مالی] قرار داد چنان‌که فرمود: فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ یعنی گوسفند، قربانی حج‌گزار باشد که در آن روز قربانی کند پس قراردادن گوسفند برای آن است که ضعیف و قوی توان آن را داشته باشند و همچنین در سایر واجبات ملاحظه‌ی ضعیف‌ترین مردم در قوّت شده است و از جمله‌ی فرائض، حج است که یک‌مرتبه واجب شده است و بیشتر از آن، برای کسانی که قوّت دارند به قدر طاقت ایشان، ترغیب و تحریض شده است که بیشتر حج کنند». اگر پرسیده‌شود: «چرا مردم مأمور شدند برای حجّ تمتّع، حجّ عمره را انجام داده و به تمتّع تبدیلش کنند ...»، باید در جواب گفته‌شود: «برای آنکه در این فاصله میان دو احرام، تخفیف و رحمتی از جانب پروردگار برای مردم می‌باشد و [از آن جهت است که] این احرام بر ایشان طول نکشد تا آفت و فسادی [مثل به گناه‌افتادن] بر ایشان داخل شود و دلیل دیگر آن است که حجّ و عمره هر دو واجب‌اند. پس عمره تعطیل و باطل نشود و به این خاطر بین عمره و تمتّع فاصله نهاد و پیغمبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «عمره تا روز قیامت همراه حجّ تمتّع است». و اگر پیغمبر (صلی الله علیه و آله) قربانی نیاورده‌بود و بر او واجب نبود که تا قربانی را به قربانگاه نرسانده [و قربانی نکرده] از احرام خارج نشود، حتماً همان‌طور که به مردم امر کرده‌بود، از احرام خارج می‌شد و به همین جهت که به مردم فرمود: «اگر مانند شما [به حج] می‌آمدم، قطعاً خلاف اعمال شما عمل نمی‌کردم و مانند شما حج می‌کردم [ولی حکم من مثل حکم شما نیست، زیرا] من [پیش از آمدن به حج] قربانی خود را به‌سوی قربانگاه فرستاده‌ام و بر کسی که قربانی‌اش را به قربانگاه فرستاده جایز نیست که تا قبل از رسیدن قربانی به قربانگاه، از احرام خارج شود. در این هنگام فردی برخاست و گفت: «ای رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله)! ما در حالت حج هستیم و آب غسل جنابت [که به‌خاطر آمیزش جنسی به ما واجب شده] از سر ما می‌چکد». پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «تو هیچ‌گاه به این [کلام من و دین خدا] ایمان نیاوردی»».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۴۲ بحارالأنوار، ج۶، ص۸۳/ علل الشرایع، ج۱، ص۲۷۳/ وسایل الشیعه، ج۱۱، ص۱۹ و عیون أخبارالرضا (ج۲، ص۱۱۹؛ فیهما: «فان قال فلم أمروا ... ابدا» محذوفٌ/ نورالثقلین؛ فیه: «و کان من تلک الفرایض ... ابدا» محذوفٌ

و سرهای خود را نتراشید، تا قربانی به محلّش برسد [و در قربانگاه ذبح شود]

الرضا (علیه السلام): انَّ اللَّهَ فَرَضَ الْفَرَائِضَ عَلَی أَضْعَفِ الْقَوْمِ قُوَّةً لِیَسْتَوِیَ فِیهَا الضَّعِیفُ وَ الْقَوِیُّ کَمَا قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ قَالَ فَاتَّقُوا اللهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ فَاسْتَوَی الضَّعِیفُ الَّذِی لَا یَقْدِرُ عَلَی أَکْثَرَ مِنْ شَاةٍ وَ الْقَوِیُّ الَّذِی یَقْدِرُ عَلَی أَکْثَرَ مِنْ شَاةٍ إِلَی أَکْثَرِ الْقُدْرَةِ فِی الْفَرَائِضِ وَ ذَلِکَ لِأَنْ لَا تَخْتَلِفَ الْفَرَائِضُ وَ لَا تُقَامَ عَلَی حَدٍّ وَ قَدْ فَرَضَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عَلَی الضَّعِیفِ مَا فَرَضَ عَلَی الْقَوِیِّ وَ لَا یُفْرَقُ عِنْدَ ذَلِکَ بَیْنَ الْقَوِیِّ وَ الضَّعِیفِ فَلَمَّا أَنْ لَمْ یَجُزْ أَنْ یُفْرَضَ عَلَی الضَّعِیفِ الْمَعْلُولِ فَرْضُ الْقَوِیِّ الَّذِی هُوَ غَیْرُ مَعْلُولٍ وَ لَمْ یَجُزْ أَنْ یُفْرَضَ عَلَی الْقَوِیِّ غَیْرُ فَرْضِ الضَّعِیفِ فَیَکُونُ الْفَرْضُ مَحْمُولًا ثَبَتَ الْفَرْضُ عِنْدَ ذَلِکَ عَلَی أَضْعَفِ الْقَوْمِ لِیَسْتَوِیَ فِیهَا الْقَوِیُّ وَ الضَّعِیفُ رَحْمَةً مِنَ اللَّهِ لِلضَّعِیفِ لِعِلَّتِهِ فِی نَفْسِهِ وَ رَحْمَةً مِنْهُ لِلْقَوِیِّ لِعِلَّةِ الضَّعِیفِ وَ یُسْتَتَمُّ الْفَرْضُ الْمَعْرُوفُ الْمُسْتَقِیمُ عِنْدَ الْقَوِیِّ وَ الضَّعِیفِ.

امام رضا (علیه السلام) خداوند [بر اساس توانایی] مردم ناتوان، واجبات را واجب نمود تا قدرتمندان و ضعیفان در آن برابر باشند. خداوند تبارک‌وتعالی فرمود: فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ، فراهم کنید و فرمود: بنابر توان خود تقوی الهی پیشه کنید. (تغابن/۱۶) پس ضعیفی که بیشتر از ذبح گوسفند در توان ندارد، با کسی‌که با توجّه به توانمندیش، قادر به ذبح بیشتر ازگوسفند است، برابر می‌باشد و این برای آن است که واجبات، متفاوت نشود و اقامه‌ی حد نشود. و خداوند تبارک‌وتعالی بر ضعیف همان چیزی را واجب کرد که بر توانمند واجب نمود. و از این جهت بین ناتوان و توانمند تفاوتی وجود ندارد. پس هنگامی‌که جایز ندانست بر ضعیف مشکل‌دار چیزی را واجب کند که بر قوی بی‌مشکل واجب نموده و جایز ندانست که بر قوی چیزی غیر از آنچه به ضعیف واجب شده را واجب نماید، در این صورت، واجبات وابسته به نوع افراد می‌شد بنابراین، خداوند واجب را بر اساس قدرت ناتوان‌ترین مردم [یکسان] واجب گرداند تا اینکه در انجام آن بین قوی و ضعیف تفاوتی نباشد. [این یکسانی از آن‍ رو انجام شد] تا به‌خاطر ضعف افراد ضعیف، رحمتی به خود ضعیفان و به‌خاطر ضعف افراد ضعیف، رحمتی بر افراد قوی باشد و به این ترتیب واجبات برای قوی و ضعیف، شناخته شده و یکسان شد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۴۲ بحارالأنوار، ج۸۰، ص۳۲/ مستدرک الوسایل، ج۳، ص۱۱۰؛ فیه: «لیسعی» بدلٌ «لیستوی»/ فقه الرضا (ص۷۲

و سرهای خود را نتراشید، تا قربانی به محلّش برسد [و در قربانگاه ذبح شود]

الصّادق (علیه السلام): عَنْ عَمَّارٍ السَّابَاطِیِّ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّه (علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ بِرَأْسِهِ قُرُوحٌ لَا یَقْدِرُ عَلَی الْحَلْقِ قَالَ إِنْ کَانَ قَدْ حَجَّ قَبْلَهَا فَلْیَجُزَّ شَعْرَهُ وَ إِنْ کَانَ لَمْ یَحُجَّ فَلَا بُدَّ لَهُ مِنَ الْحَلْقِ وَ عَنْ رَجُلٍ حَلَقَ قَبْلَ أَنْ یَذْبَحَ قَالَ یَذْبَحُ وَ یُعِیدُ الْمُوسَی لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ.

امام صادق (علیه السلام) عمّار ساباطی از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است: درباره‌ی مردی که در سرش زخم‌هایی وجود داشت و نمی‌توانست موهایش را بتراشد، از ایشان سؤال کردم فرمود: «چنانچه پیش از آن حج کرده، پس موهایش را فقط کوتاه کند ولی اگر حج نکرده‌باشد، چاره‌ای جز تراشیدن سرندارد». و درباره‌ی فردی که پیش از قربانی‌کردن، حلق می‌کند، سؤال کردم که فرمود: «قربانی بکند و سرش را دوباره تیغ بزند چرا که خداوند متعال فرمود: وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۴۴ تهذیب الأحکام، ج۵، ص۴۸۵

و سرهای خود را نتراشید، تا قربانی به محلّش برسد [و در قربانگاه ذبح شود]

الصّادق (علیه السلام): لَمَّا فَرَغَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مِنْ سَعْیِهِ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ أَتَاهُ جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) عِنْدَ فَرَاغِهِ مِنَ السَّعْیِ وَ هُوَ عَلَی الْمَرْوَةِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکَ أَنْ تَأْمُرَ النَّاسَ أَنْ یُحِلُّوا إِلَّا مَنْ سَاقَ الْهَدْیَ فَأَقْبَلَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَلَی النَّاسِ بِوَجْهِهِ فَقَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ هَذَا جَبْرَئِیلُ وَ أَشَارَ بِیَدِهِ إِلَی خَلْفِهِ یَأْمُرُنِی عَنِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أَنْ آمُرَ النَّاسَ أَنْ یَحِلُّوا إِلَّا مَنْ سَاقَ الْهَدْیَ فَأَمَرَهُمْ بِمَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ نَخْرُجُ إِلَی مِنًی وَ رُءُوسُنَا تَقْطُرُ مِنَ النِّسَاءِ وَ قَالَ آخَرُونَ یَأْمُرُنَا بِشَیْءٍ وَ یَصْنَعُ هُوَ غَیْرَهُ فَقَالَ یَا أَیُّهَا النَّاسُ لَوِ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِی مَا اسْتَدْبَرْتُ صَنَعْتُ کَمَا صَنَعَ النَّاسُ وَ لَکِنِّی سُقْتُ الْهَدْیَ فَلَا یَحِلَّ مَنْ سَاقَ الْهَدْیَ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَقَصَّرَ النَّاسُ وَ أَحَلُّوا وَ جَعَلُوهَا عُمْرَةً فَقَامَ إِلَیْهِ سُرَاقَةُ بْنُ مَالِکِ بْنِ جُعْشُمٍ الْمُدْلِجِیُّ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ هَذَا الَّذِی أَمَرْتَنَا بِهِ لِعَامِنَا هَذَا أَمْ لِلْأَبَدِ فَقَالَ بَلْ لِلْأَبَدِ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ شَبَّکَ بَیْنَ أَصَابِعِهِ وَ أَنْزَلَ اللَّهُ فِی ذَلِکَ قُرْآناً فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ.

امام صادق (علیه السلام) هنگامی که رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) سعی بین صفا و مروه را به پایان رسانید و بر روی مروه بود، جبرئیل (علیه السلام) به نزد او آمد و گفت: «خداوند، به تو امر می‌فرماید که به مردم به جز آنهایی که قربانی فرستاده‌اند دستور دهی تا از احرام خارج شوند». پیامبر (صلی الله علیه و آله) رو به مردم کرد و با دست خود به پشت سرش اشاره کرد و فرمود: «ای مردم! این جبرئیل (علیه السلام) است و به من از ناحیه‌ی خدا امر کرده که بگویم هرکس که قربانی فرستاده. از احرام خارج شود» و مردم را به این کار امر کرد. در آن هنگام مردی به‌سوی حضرت رفت و عرض کرد: «ای رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله)! آیا به سمت منی حرکت کنیم؛ درحالی‌که بعضی از ما به خاطر آمیزش با زنان، غسل جنابت کرده‌اند و آب از سرشان می‌چکد»؟ دیگران نیز گفتند: «محمّد (صلی الله علیه و آله) از ما می‌خواهد کاری انجام دهیم که خود نمی‌کند»؟! پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «اگر در ابتدا می‌دانستم که با آوردن قربانی، نمی‌توانم از احرام خارج شوم، قربانی به همراه خود نمی‌آوردم و مانند سایر مردم، از احرام خارج می‌شدم. ولی من، قربانی به همراه خود آوردم و کسی که قربانی به همراه دارد تا زمانی که قربانی به محل خود برسد، نباید از احرام خارج شود». پس مردم موی خود را کوتاه نمودند و از احرام خارج شده و آن اعمال را عمره قرار دادند. در این هنگام، سراقة‌بن‌مالک‌بن‌جعشم‌مُدلجی به نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله) رفت و عرض کرد: «ای رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله)! اینکه به ما امر فرمودی تا از احرام خارج شویم تنها، برای امسال بود یا برای همیشه می‌باشد»؟ پیامبر (صلی الله علیه و آله) پاسخ داد: «خیر، بلکه برای همیشه و تا روز قیامت به همین منوال می‌باشد». در این هنگام پیامبر (صلی الله علیه و آله) انگشتانش را درهم فرو برد و خداوند آیه‌ی: فَمَن تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیسَرَ مِنَ الْهدْی را در این‌باره، نازل کرده است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۴۴ تهذیب الأحکام، ج۵، ص۲۵/ وسایل الشیعه، ج۱۱، ص۲۳۹

و سرهای خود را نتراشید، تا قربانی به محلّش برسد [و در قربانگاه ذبح شود]

الصّادق (علیه السلام): مَنْ سَاقَ الْهَدْیَ وَ قَرَنَ بَیْنَ الْعُمْرَةِ وَ الْحَجِّ لَمْ یَحْلِلْ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ.

امام صادق (علیه السلام) کسی که برای خداوند قربانی بفرستد و عمره و تمتّع را به هم بپیوندد، [حکمش این است که قبل از رسیدن قربانی به قربانگاه] از احرام خارج نشود؛ طبق کلام الهی: وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۴۴ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۱۳۹ / دعایم الإسلام، ج۱، ص۳۰۰

و سرهای خود را نتراشید، تا قربانی به محلّش برسد [و در قربانگاه ذبح شود]

الصّادق (علیه السلام): إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) حِینَ حَجَّ حَجَّةَ الْإِسْلَامِ خَرَجَ فِی أَرْبَعٍ بَقِینَ مِنْ ذِی الْقَعْدَةِ حَتَّی أَتَی الشَّجَرَةَ فَصَلَّی بِهَا ثُمَّ قَادَ رَاحِلَتَهُ حَتَّی أَتَی الْبَیْدَاءَ فَأَحْرَمَ مِنْهَا وَ أَهَلَّ بِالْحَجِّ وَ سَاقَ مِائَةَ بَدَنَةٍ وَ أَحْرَمَ النَّاسُ کُلُّهُمْ بِالْحَجِّ لَا یَنْوُونَ عُمْرَةً وَ لَا یَدْرُونَ مَا الْمُتْعَةُ حَتَّی إِذَا قَدِمَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَکَّةَ طَافَ بِالْبَیْتِ وَ طَافَ النَّاسُ مَعَهُ ثُمَّ صَلَّی رَکْعَتَیْنِ عِنْدَ الْمَقَامِ وَ اسْتَلَمَ الْحَجَرَ ثُمَّ قَالَ: أَبْدَأُ بِمَا بَدَأَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِهِ فَأَتَی الصَّفَا فَبَدَأَ بِهَا ثُمَّ طَافَ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ سَبْعاً فَلَمَّا قَضَی طَوَافَهُ عِنْدَ الْمَرْوَةِ قَامَ خَطِیباً فَأَمَرَهُمْ أَنْ یُحِلُّوا وَ یَجْعَلُوهَا عُمْرَةً وَ هُوَ شَیْءٌ أَمَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ بِهِ فَأَحَلَّ النَّاسُ وَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): لَوْ کُنْتُ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِی مَا اسْتَدْبَرْتُ لَفَعَلْتُ کَمَا أَمَرْتُکُمْ وَ لَمْ یَکُنْ یَسْتَطِیعُ أَنْ یُحِلَّ مِنْ أَجْلِ الْهَدْیِ الَّذِی کَانَ مَعَهُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَقَالَ سُرَاقَةُ بْنُ مَالِکِ بْنِ جُعْشُمٍ الْکِنَانِیُّ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! عُلِّمْنَا کَأَنَّا خُلِقْنَا الْیَوْمَ أَ رَأَیْتَ هَذَا الَّذِی أَمَرْتَنَا بِهِ لِعَامِنَا هَذَا أَوْ لِکُلِّ عَامٍ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لَا بَلْ لِلْأَبَدِ الْأَبَدِ وَ إِنَّ رَجُلًا قَامَ فَقَالَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! نَخْرُجُ حُجَّاجاً وَ رُءُوسُنَا تَقْطُرُ. فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): إِنَّکَ لَنْ تُؤْمِنَ بِهَذَا أَبَداً.

امام صادق (علیه السلام) رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) به قصد انجام حجّ تمتّع، در بیست‌وششم ذی‌القعده از مدینه حرکت کرده و کنار مسجد شجره رفت و آنجا نماز گزارد. سپس سوار بر شتر خود شده، به «بیداء» رفته و از آنجا محرم شد و درحالی‌که صد قربانی را پیشاپیش خود می‌راند، حجّ خود را آغاز نمود و مردم همگی در حالی محرم شدند که نه نیّت عمره داشتند و نه می‌دانستند تمتّع چیست. تا اینکه رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله)، وارد مکّه شد و طواف کرد. مردم نیز به همراه ایشان طواف خانه‌ی خدا را به جای آوردند. سپس پیامبر (صلی الله علیه و آله)، نزد مقام ابراهیم، دو رکعت نماز گزارد و حجرالاسود را لمس نمود. سپس فرمود: «با آنچه خداوند به آن آغاز نموده، آغاز کنید». آنگاه به صفا رفت و با آن آغاز نمود و بین صفا و مروه، هفت بار، سعی کرد و چون سعی ایشان در مروه پایان پذیرفت، شروع به سخنرانی کرده و به مردم امر فرمود که از احرام خارج شوند و آن اعمال را عمره قرار دهند و این دستور، دستوری از جانب خداوند عزّوجلّ بود که به پیامبر (صلی الله علیه و آله) ابلاغ شد. مردم از احرام، خارج شدند و رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «اگر [پیش از نزول آیه] می‌دانستم که با به همراه‌داشتن قربانی نمی‌توانم از احرام خارج شوم، قربانی به همراه خود نمی‌آوردم و همان کاری را انجام می‌دادم که شما را به آن امر کردم». و پیامبر (صلی الله علیه و آله) به خاطر قربانی‌ای که به همراه داشت نمی‌توانست از احرام خارج شود زیرا خداوند می‌فرماید: وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ سراقةابن‌مالک‌جعشم‌کنانی گفت: «ای رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله)! طوری مسائل را به ما بیاموز که انگار تازه امروز به دنیا آمده‌ایم [و هیچ چیز نمی‌دانیم]! آیا این حکمی که امروز کردی فقط برای حجّ امسال بود یا برای هر سال است»؟ پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: نه، این حکم برای همیشه است». فرد دیگری برخواست و گفت: «ای رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله)! ما به عنوان حاجی خارج می‌شویم؛ درحالی‌که [بر اثر آمیزش با زنان و وجوب غسل جنابت] آب غسل از سر ما می‌چکد». پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «تو هیچگاه [به من و آیات خدا] ایمان نمی‌آوری».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۴۴ الکافی، ج۴، ص۲۴۸/ بحارالأنوار، ج۲۱، ص۳۹۵ / علل الشرایع، ج۲، ص۴۱۲؛ فیه: «ثم أتی ... ذنوبین» زیادة/ وسایل الشیعه، ج۱۱، ص۲۲۲ و مستدرک الوسایل، ج۸، ص۷۵؛ فیهما: «و ان رجلا ... ابدا» محذوفٌ/ نورالثقلین/ البرهان

و سرهای خود را نتراشید، تا قربانی به محلّش برسد [و در قربانگاه ذبح شود]

الرّسول (صلی الله علیه و آله): رَوَی مُعَاوِیَةُ‌بْنُ‌عَمَّارٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) قَال: إِنَّ أَسْمَاءَ بِنْتَ عُمَیْسٍ نَفِسَتْ بِمحمد بْنِ أَبِی بَکْرٍ بِالْبَیْدَاءِ لِأَرْبَعٍ بَقِینَ مِنْ ذِی الْقَعْدَةِ فِی حَجَّةِ الْوَدَاع فَأَمَرَهَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَاغْتَسَلَتْ وَ احْتَشَتْ وَ أَحْرَمَتْ وَ لَبَّتْ مَعَ النَّبِیِّ وَ أَصْحَابِهِ فَلَمَّا قَدِمُوا مَکَّةَ لَمْ تَطْهُرْ حَتَّی نَفَرُوا مِنْ مِنًی وَ قَدْ شَهِدَتِ الْمَوَاقِفَ کُلَّهَا بِعَرَفَاتٍ وَ جَمْعٍ وَ رَمَتِ الْجِمَارَ وَ لَکِنْ لَمْ تَطُفْ بِالْبَیْتِ وَ لَمْ تَسْعَ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ فَلَمَّا نَفَرُوا مِنْ مِنًی أَمَرَهَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَاغْتَسَلَتْ وَ طَافَتْ بِالْبَیْتِ وَ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ وَ کَانَ جُلُوسُهَا لِأَرْبَعٍ بَقِینَ مِنْ ذِی الْقَعْدَةِ وَ عَشَرَةٍ مِنْ ذِی الْحِجَّةِ وَ ثَلَاثَةِ أَیَّامِ التَّشْرِیقِ قَالَ وَ أَفْضَلُ الْبُدْنِ ذَوَاتُ الْأَرْحَامِ مِنَ الْإِبِلِ وَ الْبَقَرِ جَمِیعاً وَ یُجْزِی مِنَ الذُّکُورَةِ مِنَ الْبَقَرِ وَ الْبُدْنِ وَ أَفْضَلُ الضَّحَایَا مِنَ الْإِبِلِ الْفُحُولَةُ وَ مَتَی أَصَابَ الْهَدْیَ بَعْدَ إِحْرَامِهِ مَرَضٌ أَوْ فَقْءُ عَیْنٍ أَوْ غَیْرُهُ أَجْزَأَ صَاحِبَهُ أَنْ یُضَحِّیَ بِهِ مَتَی سَاقَهُ صَحِیحاً وَ کَذَلِکَ مَنْ مَاتَتِ الْأُضْحِیَّةُ کَذَا بَعْدَ شِرَائِهَا فَقَدْ أَجْزَأَتْ عَنْهُ وَ یَجُوزُ فِی الْأَضَاحِیِّ الْجَذَعُ مِنَ الضَّأْنِ وَ لَا یَجُوزُ جَذَعُ الْمَعْزِ وَ إِنْ سُرِقَتْ أُضْحِیَّةُ رَجُلٍ أَجْزَأَتْهُ وَ إِنِ اشْتَرَی بَدَلَهَا کَانَ أَفْضَلَ وَ الْأُضْحِیَّةُ تَجُوزُ فِی الْأَمْصَارِ عَنْ أَهْلِ بَیْتٍ وَاحِدٍ إِذَا لَمْ یَکُنْ یَجِدُوا غَیْرَهَا وَ الْبَقَرَةُ تُجْزِی عَنْ خَمْسَةٍ إِذَا کَانُوا أَهْلَ خِوَانٍ وَاحِدٍ وَ یُنْتَفَعُ بِجِلْدِ الْأُضْحِیَّةِ وَ یُشْتَرَی بِهِ الْمَتَاعُ وَ إِنْ تُصُدِّقَ بِهِ فَهُوَ أَفْضَلُ وَ یُدْبَغُ فَیُجْعَلُ مِنْهُ جِرَابٌ وَ مُصَلًّی وَ لَا تَأْکُلِ الصَّیْدَ وَ أَنْتَ حَرَامٌ وَ إِنْ کَانَ أَصَابَهُ مُحِلٌّ وَ اعْلَمْ أَنَّهُ لَیْسَ عَلَیْکَ فِدَاءٌ لِشَیْءٍ أَتَیْتَهُ وَ أَنْتَ جَاهِلٌ وَ أَنْتَ مُحْرِمٌ فِی حَجَّتِکَ إِلَّا الصَّیْدَ فَإِنَّ عَلَیْکَ فِیهِ الْفِدَاءَ بِجَهْلٍ کَانَ أَوْ بِعَمْدٍ وَ مَتَی أَصَبْتَهُ وَ أَنْتَ حَرَام فِی الْحَرَمِ فَالْفِدَاءُ عَلَیْکَ مُضَاعَفٌ وَ إِنْ أَصَبْتَهُ وَ أَنْتَ حَلَالٌ فِی الْحَرَمِ فَقِیمَةٌ وَاحِدَةٌ وَ إِنْ أَصَبْتَهُ وَ أَنْتَ حَرَامٌ فِی الْحِلِّ فَعَلَیْکَ قِیمَةٌ وَاحِدَةٌ وَ مَتَی اجْتَمَعَ قَوْمٌ عَلَی صَیْدٍ وَ هُمْ مُحْرِمُونَ فَعَلَی کُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ قِیمَتُهُ وَ إِذَا اضْطُرَّ الْمُحْرِمُ فَوَجَدَ صَیْداً أَوْ مَیْتَةً أَکَلَ مِنَ الصَّیْدِ لِأَنَّ فِدَاءَهُ فِی مَالِهِ قَائِمٌ فَإِنَّمَا یَأْکُلُ مِنْ مَالِهِ وَ إِنْ أَکَلَ الْحَلَالُ مِنْ صَیْدٍ أَصَابَهُ الْحَرَامُ لَمْ یَکُنْ بِهِ بَأْسٌ لِأَنَّ الْفِدَاءَ عَلَی الْمُحْرِمِ وَ یَطُوفُ الْمُفْرِدُ مَا شَاءَ بَعْدَ طَوَافِ الْفَرِیضَةِ وَ یُجَدِّدُ التَّلْبِیَةَ بَعْدَ الرَّکْعَتَیْنِ وَ الْقَارِنُ بِتِلْکَ الْمَنْزِلَةِ مَا خَلَا مِنَ الطَّوَافِ بِالتَّلْبِیَةِ وَ مَنْ أُهْدِیَ لَهُ حَمَامٌ أَهْلِیٌّ فِی الْحَرَمِ فَأَصَابَ مِنْهُ شَیْئاً فَلْیَتَصَدَّقْ بِثَمَنِهِ نَحْوَ مَا کَانَ یَسْوَی فِی الْقِیمَةِ وَ مَنْ قَرَنَ الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ وَ سَاقَ الْهَدْیَ فَأَصَابَهُ حَصْرٌ لَمْ یَکُنْ عَلَیْهِ أَنْ یَبْعَثَ هَدْیاً مَعَ هَدْیِهِ وَ لَا یَحِلُّ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَإِذَا بَلَغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ أَحَلَّ وَ عَلَیْهِ إِذَا بَرَأَ الْحَجُّ وَ الْعُمْرَةُ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) معاویه‌بن‌عمّار از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است: چهار روز مانده به پایان ذی‎القعده در حجة‌الوداع، اسماء دختر عمیس در «بیداء» محمّدابن‌ابی‌بکر را به دنیا آورد. پس رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) به او امر فرمود که خود را شستشو دهد و لباس بپوشد و احرام بندد و همراه پیامبر و یارانش لبّیک بگوید. پس زمانی‌که به مکّه رسیدند طهارت نکند تا اینکه از منی کوچ کنند و به مکّه روند و در تمام مواقف مثل موقف عرفات و جُمَع حضور پیدا کند و رمی‌جمرات انجام دهد و لکن طواف خانه خدا و سعی صفا و مروه را به‌جای نیاورد. پس زمانی که از منی کوچ کردند و به مکّه رسیدند پیامبر (صلی الله علیه و آله) به او امر فرمود و او خود را شستشو داد و به طواف کعبه و سعی صفا و مروه پرداخت و او چهار روز آخر ذی‌القعده و ده روز ذی‌الحجّه و سه روز پس از عید قربان را اقامت گزید. امام (علیه السلام) فرمود: برترین حیوانات برای قربانی‌کردن، شتر و گاو مادّه است؛ گرچه شتر و گاو مذکّر نیز جایز است. [البتّه] بهترین قربانی، شتر تنومند مذکّر است و اگر قربانی، پس از محرم شدن شخص، مریض شد و یا چشمش، چرک کرد و سفید شد یا اینکه به چیزی غیر از این‌ها مبتلا شد، برای صاحبش، همین که او را سالم به قربانگاه فرستاده کفایت می‌کند. و در مورد کسی‌که پس از معامله و خرید حیوان، قربانی‌اش می‌میرد نیز همین مطلب صدق کرده و او را کفایت می‌کند. گوسفند هشت نه ماهه برای قربانی‌کردن، مناسب است ولی بز هشت نه ماهه مناسب نیست و اگر قربانی شخصی دزدیده‌شد هرچند که از او پذیرفته می‌شود امّا اگر قربانی دیگری به‌جای او بخرد، بهتر است و اگر اهل یک خانه، حیوان کم شیری را در صورتی که به غیر آن حیوان دسترسی نداشتند، قربانی کنند، اشکالی ندارد و ذبح یک گاو برای پنج نفر که اهل یک سفره باشند، کفایت می‌کند و استفاده از پوست قربانی‌ای که منفعت به‌دست دهد و به‌وسیله‌ی آن، کالا خریده شود اشکالی ندارد. گرچه اگر آن را صدقه دهند، بهتر است و می‌توانند آن گاو را پس از ذبح، دبّاغی کنند و از پوست آن کیسه و جانماز بسازند، و صید را هرچند کسی که محرم نیست صید کرده، درحالی‌که خود محرم هستید، نخورید و بدان! به‌خاطر چیزی که تو ناآگاهانه در حالت احرام مرتکب شدی، فدیه بر تو واجب نمی‌شود مگر صید؛ که چنانچه از روی جهل و یا عمد این کار را انجام دهی، باید فدیه بپردازی و زمانی که در حرم، محرم هستی و صید می‌کنی، پس باید دو برابر فدیه بپردازی و اگر در حرم، محرم نباشی و یا اینکه در خارج از حرم، محرم باشی، پس پرداخت یک فدیه، بر تو واجب می‌گردد. اگر چنانچه، قومی در حالت احرام، برای صیدکردن، اجتماع کنند پس بر هرکدام از آن‌ها پرداخت فدیه واجب می‌شود. و اگر محرم، مضطر شد و صید یا حیوان مرده‌ای را پیدا کرد، [اشکال ندارد و می‌تواند] از صید بخورد چراکه با پرداخت فدیه‌ی مشخّص شده از مالش، گویا از مال خود خورده است و اگر غیرمحرم از شکاری که محرم، صید کرده است، بخورد، جایز است. چراکه پرداخت فدیه به عهده‌ی محرم است. و شخصی که حجّ مفرده به‌جای می‌آورد، می‌تواند پس از طواف واجب، هر طواف دیگری که خواست انجام دهد و ذکر تلبیه را پس از خواندن دو رکعت نماز دوباره بگوید و در آنجا هرچه از تلبیه در طواف کم گذاشته همراه کند. و کسی‌که کبوتر اهلی را در حرم قربانی کند، باید بهایی هم‌قیمت او، به عنوان صدقه بپردازد و کسی‌که حج و عمره را پشت سر هم انجام دهد و قربانی را فرستاده‌باشد، اگر دچار محدودیّتی [در انجام اعمال حج] شد، فرستادن قربانی دیگری علاوه بر قربانیش، بر او واجب نمی‌باشد و [باید که] از احرام خارج نشود تا اینکه قربانی به قربانگاه برسد و چون قربانی به قربانگاه رسید [می‌تواند] از احرام خارج شود و هرگاه بخواهد حج یا عمره کند این کار، بر او واجب می‌شود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۴۶ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۳۴۹

و سرهای خود را نتراشید، تا قربانی به محلّش برسد [و در قربانگاه ذبح شود]

الصّادق (علیه السلام): خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَامَ الْحُدَیْبِیَةِ وَ مَعَهُ {مِنْ} أَصْحَابِهِ أَزْیَدُ مِنْ أَلْفِ رَجُلٍ (یُرِیدُ الْعُمْرَةَ) فَلَمَّا صَارَ بِذِی الْحُلَیْفَةِ أَحْرَمَ وَ أَحْرَمُوا وَ قَلَّدَ وَ قَلَّدُوا الْهَدْیَ وَ أَشْعَرُوهُ وَ ذَلِکَ قَبْلَ فَتْحِ مَکَّةَ (وَ بَلَغَ قُرَیْشاً) فَجَمَعُوا لَهُ جُمُوعاً فَلَمَّا کَانَ قَرِیباً مِنْ عُسْفَانَ أَتَاهُ خَبَرُهُمْ فَقَالَ (رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله)) إِنَّا لَمْ نَأْتِ عُسْفَانَ لِقِتَالِ أَحَدٍ وَ إِنَّمَا جِئْنَا مُعْتَمِرِینَ فَإِنْ شَاءَتْ قُرَیْشٌ هَادَنْتُهَا مُدَّةً وَ خَلَّتْ بَیْنِی وَ بَیْنَ النَّاسِ فَإِنْ شَاءُوا أَنْ یَدْخُلُوا فِیمَا دَخَلَ فِیهِ النَّاسُ دَخَلُوا وَ إِنْ أَبَوْا قَاتَلْتُهُمْ حَتَّی یَحْکُمَ اللَّهُ بَیْنَنَا وَ هُوَ خَیْرُ الْحَاکِمِینَ وَ مَشَتِ الرُّسُلُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ قُرَیْشٍ فَوَادَعَهُمْ مُدَّةً عَلَی أَنْ یَنْصَرِفَ مِنْ عَامِهِ وَ یَعْتَمِرَ إِنْ شَاءَ مِنْ قَابِلٍ وَ قَالَتْ قُرَیْشٌ لَنْ تَرَی الْعَرَبُ أَنَّهُ دَخَلَ عَلَیْنَا قَسْراً فَأَجَابَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِلَی ذَلِکَ وَ نَحَرَ الْبُدْنَ الَّتِی سَاقَهَا {مَکَانَهُ} وَ قَصَّرَ وَ انْصَرَفَ وَ انْصَرَفَ الْمُسْلِمُونَ وَ هَذَا حُکْمُ مَنْ صُدَّ عَنِ الْبَیْتِ مِنْ بَعْدِ أَنْ فَرَضَ الْحَجَّ أَوِ الْعُمْرَةَ أَوْ فَرَضَهُمَا جَمِیعاً یُقَصِّرُ وَ یَنْصَرِفُ وَ لَا یَحْلِقُ إِنْ کَانَ مَعَهُ هَدْیٌ لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ.

امام صادق (علیه السلام) رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) در سالی که صلح حدیبیّه اتّفاق افتاد با بیش از هزار نفر از یارانش به قصد حجّ عمره از [مدینه] خارج شدند و چون به سرزمین ذوالحلیفه رسیدند، او و همراهانش محرم شده و بر گردن قربانی، چیزی بستند تا مشخّص شود که قربانی حرم است و این ماجرا قبل از فتح مکّه اتّفاق افتاد. قریش مطّلع شدند، پس با یکدیگر اجتماع کردند و [به راه افتادند]؛ وقتی به نزدیکی عسفان رسیدند، خبر به پیامبر (صلی الله علیه و آله) رسید. حضرت فرمود: «ما برای جنگ با کسی به عسفان نیامدیم بلکه به قصد انجام عمره آمده‌ایم. اگر قریش بخواهد، مدّتی با ایشان مصالحه می‌کنم [به شرط آنکه] مانعی بین من و مردم بوجود نیاورند [و مرا آزاد بگذارند]، در این صورت می‌توانند آزادانه به هرجایی که باقی مردم [آزادند و] می‌روند بروند، امّا اگر قریش [این آزادی را از ما بگیرند و] ممانعت کنند با ایشان مقابله [و جنگ] می‌کنم تا خداوند که بهترین حکم‌کننده است، بین ما حکم کند». بین او و قریش پیغام‌گزاران و رسولانی رفت و آمد کردند و پس از مدّتی با ایشان مصالحه کردند و قرار شد آن سال بازگردند و سال دیگر اگر خواستند همانند قبل، عمره به‌جای آورند. قریش گفت: «عرب ندیده است که کسی ما را به انجام کاری مجبور کند». پس رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) خواسته‌ی آنان را اجابت کرد و قربانی‌هایی (شترهایی) را که به قصد قربانی‌کردن، آورده‌بود، در همانجا ذبح کرده و تقصیر نمود و از آنجا به همراه مسلمانان بازگشتند و این حکم کسی است که انجام حج یا عمره و یا هر دو را بر خود واجب کرد، امّا از ورود به خانه‌ی کعبه بازداشته شده است چنین فردی [باید] تقصیر کرده و بازگردد و اگر با خود قربانی آورده‌باشد تراشیدن سر بر او واجب نیست زیرا خداوند فرمود: وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۴۸ مستدرک الوسایل، ج۹، ص۳۰۷

و سرهای خود را نتراشید، تا قربانی به محلّش برسد [و در قربانگاه ذبح شود]

الرّسول (صلی الله علیه و آله): الشَّیْخُ الْمُفِیدُ فِی الْإِرْشَاد: لَمَّا أَرَادَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) التَّوَجُّهَ إِلَی الْحَجِّ وَ أَدَاءَ مَا فَرَضَ اللَّهُ تَعَالَی فِیهِ أَذَّنَ فِی النَّاسِ بِهِ وَ بَلَغَتْ دَعْوَتُهُ إِلَی أَقَاصِی بِلَادِ الْإِسْلَامِ فَتَجَهَّزَ النَّاسُ لِلْخُرُوجِ مَعَهُ وَ حَضَرَ الْمَدِینَةَ وَ مِنْ نَوَاحِیهَا وَ مِنْ حَوْلِهَا وَ یَقْرُبُ مِنْهَا خَلْقٌ کَثِیرٌ وَ تَهَیَّئُوا لِلْخُرُوجِ مَعَهُ فَخَرَجَ (صلی الله علیه و آله) بِهِمْ لِخَمْسٍ بَقِینَ مِنْ ذِی الْقَعْدَةِ وَ کَاتَبَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) بِالتَّوَجُّهِ إِلَی الْحَجِّ مِنَ الْیَمَنِ وَ لَمْ یَذْکُرْ لَهُ نَوْعَ الْحَجِّ الَّذِی قَدْ عَزَمَ عَلَیْهِ وَ خَرَجَ (صلی الله علیه و آله) قَارِناً لِلْحَجِّ بِسِیَاقِ الْهَدْیِ وَ أَحْرَمَ مِنْ ذِی الْحُلَیْفَةِ وَ أَحْرَمَ النَّاسُ مَعَهُ إِلَی أَنْ قَالَ وَ کَانَ قَدْ خَرَجَ مَعَ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) کَثِیرٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ بِغَیْرِ سِیَاقِ هَدْیٍ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): دَخَلَتِ الْعُمْرَةُ فِی الْحَجِّ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ شَبَّکَ إِحْدَی أَصَابِعِ یَدَیْهِ عَلَی الْأُخْرَی ثُمَّ قَالَ (صلی الله علیه و آله): لَوِ اسْتَقْبَلْتُ مِنْ أَمْرِی مَا اسْتَدْبَرْتُهُ مَا سُقْتُ الْهَدْیَ ثُمَّ أَمَرَ مُنَادِیَهُ أَنْ یُنَادِیَ مَنْ لَمْ یَسُقْ مِنْکُمْ هَدْیاً فَلْیُحِلَّ وَ لْیَجْعَلْهَا عُمْرَةً وَ مَنْ سَاقَ مِنْکُمْ هَدْیاً فَلْیَقُمْ عَلَی إِحْرَامِهِ فَأَطَاعَ فِی ذَلِکَ بَعْضُ النَّاسِ وَ خَالَفَ بَعْضٌ وَ جَرَتْ خُطُوبٌ بَیْنَهُمْ فِیهِ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله) شیخ مفید در کتاب الإرشاد آورده است: وقتی رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) برای انجام فریضه‌ی الهی عازم حج شد، به مردم اعلام فرمود و خبر دعوت ایشان به حج به تمام نقاط کشورهای اسلامی رسید. مردم نیز برای انجام حج به همراه ایشان مجهّز شده و از اطراف و اکناف بلاد اسلامی به مدینه آمدند. مردمان زیادی در مدینه جای گرفتند و برای بیرون‌رفتن به همراه حضرت، آماده شدند. رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) با مردم، پنج روز باقیمانده به آخر ذی‌القعده، از شهر خارج شد و به امیرالمؤمنین (علیه السلام) در نامه‌ای نوشت که از یمن به قصد حج حرکت کند ولی نوع حجّی که می‌خواست به‌جای آورد را ذکر نکرد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) راهی حج شده و حیوانی برای قربانی‌کردن با خود برد. ایشان از مکان ذوالحلیفه مُحرم شد و مردم نیز به همراه او از ذوالحلیفه مُحرم شدند ... عدّه‌ای از مسلمانان، بدون همراه‌داشتن قربانی، در کنار پیامبر (صلی الله علیه و آله) خارج شدند و خداوند متعال آیه فرستاد که: وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلهِ و رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) درحالی‌که انگشتان دستش در هم گره کرده بود و می‌فشرد فرمود: [از این پس] عمره تا قیامت جزئی از حج است». سپس فرمود: «اگر آنچه در آخر کار می‌بینم را اوّلش می‌دیدم، قربانی را با خود نمی‌آوردم». سپس به منادیش دستور داد تا ندا دهد: «هرکسی از شما که قربانی نیاورده است از احرام خارج شود و حجّ واجبش را به صورت حجّ عمره قراردهد و کسانی که قربانی پیش فرستادند، در احرام باقی بمانند». برخی از مردم، از آن اطاعت کرده و برخی مخالفت نمودند و گفتگو و جرّ و بحث درباره‌ی آن بین مردم، زیاد شد و به طول انجامید.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۵۰ مستدرک الوسایل، ج۸، ص۸۴

و سرهای خود را نتراشید، تا قربانی به محلّش برسد [و در قربانگاه ذبح شود]

الصّادق (علیه السلام): عَنْ فُضَیْلِ‌بْنِ‌عِیَاضٍ قَال: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) عَنِ اخْتِلَافِ النَّاسِ فِی الْحَجِّ فَبَعْضُهُمْ یَقُولُ خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مُهِلًّا بِالْحَجِّ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ مُهِلًّا بِالْعُمْرَةِ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ خَرَجَ قَارِناً وَ قَالَ بَعْضُهُمْ خَرَجَ یَنْتَظِرُ أَمْرَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام): عَلِمَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أَنَّهَا حَجَّةٌ لَا یَحُجُّ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بَعْدَهَا أَبَداً فَجَمَعَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ ذَلِکَ کُلَّهُ فِی سَفْرَةٍ وَاحِدَةٍ لِیَکُونَ جَمِیعُ ذَلِکَ سُنَّةً لِأُمَّتِهِ فَلَمَّا طَافَ بِالْبَیْتِ وَ بِالصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ أَمَرَهُ جَبْرَئِیلُ (علیه السلام) أَنْ یَجْعَلَهَا عُمْرَةً إِلَّا مَنْ کَانَ مَعَهُ هَدْیٌ فَهُوَ مَحْبُوسٌ عَلَی هَدْیِهِ لَا یَحِلُّ لِقَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَجُمِعَتْ لَهُ الْعُمْرَةُ وَ الْحَجُّ وَ کَانَ خَرَجَ خُرُوجَ الْعَرَبِ الْأَوَّلِ لِأَنَّ الْعَرَبِ کَانَتْ لَا تَعْرِفُ إِلَّا الْحَجَّ وَ هُوَ فِی ذَلِکَ یَنْتَظِرُ أَمْرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ هُوَ یَقُولُ (علیه السلام) النَّاسُ عَلَی أَمْرِ جَاهِلِیَّتِهِمْ إِلَّا مَا غَیَّرَهُ الْإِسْلَامُ کَانُوا لَا یَرَوْنَ الْعُمْرَةَ فِی أَشْهُرِ الْحَجِّ فَشَقَّ عَلَی أَصْحَابِهِ حِینَ قَالَ اجْعَلُوهَا عُمْرَةً لِأَنَّهُمْ کَانُوا لَا یَعْرِفُونَ الْعُمْرَةَ فِی أَشْهُرِ الْحَجِّ وَ هَذَا الْکَلَامُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِنَّمَا کَانَ فِی الْوَقْتِ الَّذِی أَمَرَهُمْ فِیهِ بِفَسْخِ الْحَجِّ فَقَالَ: أُدْخِلَتِ الْعُمْرَةُ فِی الْحَجِّ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ وَ شَبَّکَ بَیْنَ أَصَابِعِهِ یَعْنِی فِی أَشْهُرِ الْحَجِّ. قُلْتُ: أَ فَیُعْتَدُّ بِشَیْءٍ مِنْ أَمْرِ الْجَاهِلِیَّةِ؟ فَقَالَ: إِنَّ أَهْلَ الْجَاهِلِیَّةِ ضَیَّعُوا کُلَّ شَیْءٍ مِنْ دِینِ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) إِلَّا الْخِتَانَ وَ التَّزْوِیجَ وَ الْحَجَّ فَإِنَّهُمْ تَمَسَّکُوا بِهَا وَ لَمْ یُضَیِّعُوهَا.

امام صادق (علیه السلام) فضیل‌بن‌عیاض گوید: از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم: مردم در حجّ رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) اختلاف دارند بعضی می‌گویند: «رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) به احرام حجّ تمتّع محرم شد». برخی دیگر می‌گویند: «ایشان به احرام عمره محرم شد». گروهی دیگر می‌گویند: «حضرت با احرام حجّ قران خارج شد». جماعتی دیگر می‌گویند: «آن جناب خارج شد و منتظر فرمان خدای عزّوجلّ بود که چه دستوری می‌رسد». امام صادق (علیه السلام) فرمود: خداوند عزّوجلّ می‌دانست که آن احرام پیامبر (صلی الله علیه و آله)، آخرین احرامش است و بعد از آن حضرتش دیگر حجّی به‌جای نمی‌آورد. پس خداوند عزّوجلّ تمام مناسک و اعمال را در همان یک سفر برای پیامبرش جمع فرمود تا تمام انواع حج برای امّتش سنّت شود لذا بعد از آنکه پیامبر طواف بیت را انجام داد و سعی بین صفا و مروه را به اتمام رساند، جبرئیل (علیه السلام) امر نمود تا آن را عمره قرار دهد. بنابراین تمام کسانی که با حضرت محرم شدند، احرامشان را به عمره تبدیل کردند؛ مگر آن‌کس که قربانی با خود آورده‌بود زیرا آن‌ها به‌خاطر قربانی و کلام خدا که فرمود: حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ نمی‌توانستند از احرام خارج شوند و محبوس بودند حق‌تعالی عمره و حجّ را برای پیامبر (صلی الله علیه و آله) جمع فرمود؛ چه آنکه او بر طبق آداب عرب و شناخت آن‌ها که غیر از حج به چیز دیگری (عمره) آشنا نبودند، ابتدا با احرام حج خارج گشت و در عین حال منتظر و مترصّد فرمان خدا بود که چه دستوری می‌رسد. امام صادق (علیه السلام) ادامه داد: مردم در آن زمان به همان آیین جاهلیّت عمل می‌کردند مگر آنچه را که اسلام تغییر داده‌بود بنابراین آن‌ها انجام عمره را در ماههای حج روا نمی‌دانستند و برای آن وقت دیگری قائل بودند. از این رو وقتی نبیّ اکرم (صلی الله علیه و آله) به آن‌ها فرمود: «احرام حج را که در ماه‌های حج واقع ساخته‌اید به عمره مبدّل نمایید»، بر آن‌ها بسیار گران و سخت آمد زیرا اصلاً نمی‌دانستند که عمره را می‌توان در ماه‌های حج نیز انجام داد و این کلام پیامبر (صلی الله علیه و آله) در وقتی بود که به آن‌ها امر فرمود: «حج را فسخ نمایید و تمتّع را به عمره تبدیل کنید» و همچنین فرمود: «از این تاریخ تا روز قیامت، عمره در حج داخل گشت». و درحالی‌که این سخن را بیان می‌نمود، انگشتان دستش را در هم گره کرده‌بود. و مقصود پیامبر (صلی الله علیه و آله)، ماه‌های حج بود محضر مبارک امام (علیه السلام) عرض کردم: «آیا به آئینی از آیین‌های عصر جاهلیّت می‌توان اعتماد کرد»؟ حضرت فرمود: «اهل جاهلیّت تمام شرایع و احکام دین حضرت ابراهیم (علیه السلام) را ضایع نمودند؛ مگر سه چیز: ختنه‌کردن، تزویج و حج. آنان این سه را نگهداشته و ضایع ننمودند ولی باقی احکام را محو و نابود ساختند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۵۰ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۹۰/ علل الشرایع، ج۲، ص۴۱۴/ نورالثقلین

و سرهای خود را نتراشید، تا قربانی به محلّش برسد [و در قربانگاه ذبح شود]

الصّادق (علیه السلام): إِنَّ الْحَجَّ مُتَّصِلٌ بِالْعُمْرَةِ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یَقُولُ فَإِذا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَلَیْسَ یَنْبَغِی لِأَحَدٍ إِلَّا أَنْ یَتَمَتَّعَ لِأَنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَنْزَلَ ذَلِکَ فِی کِتَابِهِ وَ سَنَّهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله).

امام صادق (علیه السلام) حجّ به عمره متّصل است؛ به دلیل فرموده‌ی حقّ تبارک‌وتعالی فَإِذا أَمِنْتُمْ، فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ بنابراین برای احدی هیچ نوع حجّی جایز نیست مگر آنکه تمتّع به‌جای آورد. زیرا حق عزّوجلّ آن را در کتابش نازل نموده و در سنّت رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) آمده است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۵۲ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۹۱/ علل الشرایع، ج۲، ص۴۱۱/ نورالثقلین/ فقه القرآن، ج۱، ص۲۶۸؛ فیه: «الا حاضری المسجد الحرام» زیادة/ البرهان؛ فیه: «دخلت العمرة ... القیامة» بدلٌ «ان الحج ... بالعمرة»

و سرهای خود را نتراشید، تا قربانی به محلّش برسد [و در قربانگاه ذبح شود]

الصّادق (علیه السلام): سُئِلَ أَبُوعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) عَنْ رَجُلٍ بَعَثَ بِهَدْیٍ مَعَ قَوْمٍ یُسَاقُ فَوَاعَدَهُمْ یَوْمَ یُقَلِّدُونَ فِیهِ هَدْیَهُمْ وَ یُحْرِمُونَ فِیهِ قَالَ: یَحْرُمُ عَلَیْهِ مَا یَحْرُمُ عَلَی الْمُحْرِمِ فِی الْیَوْمِ الَّذِی وَاعَدَهُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّه.

امام صادق (علیه السلام) [از امام] درباره‌ی [حکم] مردی سؤال شد که قربانی خود را به همراه گروهی می‌فرستد و با آنان در روزی که قلّاده بر گردن آن قربانی می‌افکنند (که نشان دهند آن چهارپایان برای قربانی حج هستند) و مُحرم می‌شوند، قرار می‌گذارد. حضرت پاسخ داد: «در روزی که با آن‌ها قرار گذاشت، اعمالی که بر مُحرم، حرام می‌شود، بر او نیز حرام می‌شود تا اینکه قربانی به محل خود (قربانگاه) برسد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۵۲ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۳۲۹/ البرهان

و اگر کسی از شما بیمار بود و یا ناراحتی در سر داشت [و ناچار بود سر خود را پیش از آن بتراشد،] باید با روزه یا صدقه یا گوسفند کفاره دهد

امیرالمؤمنین (علیه السلام): أَنَّهُ قَالَ فِی الْمُحْرِمِ تَکُونُ لَهُ عِلَّةٌ یَخَافُ أَنْ یَتَجَرَّدَ قَالَ: یُحْرِمُ فِی ثِیَابِهِ وَ یَفْتَدِی بِمَا قَالَ اللَّهُ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ.

امام علی (علیه السلام) امام (علیه السلام) در مورد شخص محرمی که به علّت بیماری، از برهنه‌شدن [برای پوشیدن لباس احرام] می‌ترسد. فرمودند: «او با لباس تنش محرم شود و آنچه خداوند از روزه یا صدقه یا قربانی، به عنوان فدیه بر او واجب کرده است را بپردازد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۵۲ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۱۷۶/ مستدرک الوسایل، ج۹، ص۳۰۰/ دعایم الإسلام، ج۱، ص۳۰۵؛ فیه: «شالء» بدلٌ «قال» و «و فدیة» زیادة

و اگر کسی از شما بیمار بود و یا ناراحتی در سر داشت [و ناچار بود سر خود را پیش از آن بتراشد،] باید با روزه یا صدقه یا گوسفند کفاره دهد

امیرالمؤمنین (علیه السلام): المَرِیضُ إِذَا أَرَادَ الْإِحْرَامَ وَ هُوَ مُتَخَوِّفٌ عَلَی نَفْسِهِ مِنَ الْبَرْدِ فَلْیُحْرِمْ وَ عَلَیْهِ ثِیَابُهُ مِنَ الثِّیَابِ وَ لْیُکَفِّرْ بِمَا سَمَّاهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ فَفِدْیَةٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ.

امام علی (علیه السلام) اگر شخص بیمار خواست محرم شود در حالی‌که می‌ترسد به دلیل سرما بر بدنش ضرری وارد شود، بر او واجب است، لباس احرام را بر روی لباسش بپوشد و محرم شود و به آنچه که خداوند در کتابش از روزه یا صدقه یا قربانی به عنوان فدیه نام برده، کفّاره دهد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۵۲ مستدرک الوسایل، ج۹، ص۳۰۰/ الجعفریات، ص۶۸

و اگر کسی از شما بیمار بود و یا ناراحتی در سر داشت [و ناچار بود سر خود را پیش از آن بتراشد،] باید با روزه یا صدقه یا گوسفند کفاره دهد

السّجاد (علیه السلام): سُئِلَ عَنِ الْأَقْرَعِ وَ الْأَصْلَعِ وَ مَنْ یَتَخَوَّفُ الْبَرْدَ عَلَی رَأْسِهِ إِذَا هُوَ أَحْرَمَ وَ مَنْ بِهِ قُرُوحٌ فِی رَأْسِهِ فَیَتَخَوَّفُ عَلَیْهِ الْبَرْدَ قَالَ لَهُ: فَلْیُکَفِّرْ بِمَا سَمَّاهُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فِی کِتَابِهِ قَوْلُهُ تَعَالَی فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ بِهِ أَذیً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَةٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ صِیَامِ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ أَوْ صَدَقَةِ ثَلَاثَةِ أَصْوُعٍ عَلَی سِتَّةِ مَسَاکِینَ أَوْ نُسُکٍ وَ هِیَ شَاةٌ لِیَضَعَ الْقَلَنْسُوَةَ عَلَی رَأْسِهِ أَوِ الْعِمَامَة.

امام سجاد (علیه السلام) [از امام (علیه السلام)] درباره‌ی شخصی که کاملاً طاس و شخصی که بخشی از سرش طاس است مُحرم شود، از اثر سوء سرما در سرش بترسد و کسی که در سرش زخم‌هایی است که در اثر مُحرم‌شدن، از سرما خوف دارد، سؤال شد. حضرت فرمود: او باید با آنچه که خداوند متعال در کتابش نام برده، کفّاره دهد سخن الهی است که: فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ بِهِ أَذیً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَةٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ سه روز روزه گرفته یا سه صاع به شش مسکین صدقه دهد و یا گوسفندی قربانی کند تا اینکه [بتواند] کلاه (عرقچین حجاج) یا عمامه بر سرش قرار دهد. (یعنی از احرام خارج شود).

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۵۲ مستدرک الوسایل، ج۹، ص۲۲۹/ الجعفریات، ص۶۸؛ فیه: «اربع» زیادة

و اگر کسی از شما بیمار بود و یا ناراحتی در سر داشت [و ناچار بود سر خود را پیش از آن بتراشد،] باید با روزه یا صدقه یا گوسفند کفاره دهد

علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه): فَإِنَّهُ إِذَا عَقَدَ الرَّجُلُ الْإِحْرَامَ بِالتَّمَتُّعِ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ وَ أَحْرَمَ ثُمَّ أَصَابَتْهُ عِلَّةٌ فِی طَرِیقِهِ قَبْلَ أَنْ یَبْلُغَ إِلَی مَکَّةَ وَ لَا یَسْتَطِیعُ أَنْ یَمْضِیَ فَإِنَّهُ یُقِیمُ فِی مَکَانِهِ الَّذِی أُحْصِرَ فِیهِ وَ یَبْعَثُ مِنْ عِنْدِهِ هَدْیاً إِنْ کَانَ غَنِیّاً فَبَدَنَةً وَ إِنْ کَانَ بَیْنَ ذَلِکَ فَبَقَرَةً وَ إِنْ کَانَ فَقِیراً فَشَاةً لَا بُدَّ مِنْهَا وَ لَا یَزَالُ مُقِیماً عَلَی إِحْرَامِهِ وَ إِنْ کَانَ فِی رَأْسِهِ وَجَعٌ أَوْ قُرُوحٌ حَلَقَ شَعْرَهُ وَ أَحَلَّ وَ لَبِسَ ثِیَابَهُ وَ یَفْدِی فَإِمَّا أَنْ یَصُومَ سِتَّةَ أَیَّامٍ أَوْ یَتَصَدَّقَ عَلَی عَشَرَةِ مَسَاکِینَ أَوْ نَسَکَ وَ هُوَ الدَّمُ یَعْنِی ذَبَحَ شَاةً.

علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) اگر کسی مصمّم شد که حجّ عمره‌اش را به حجّ تمتّع وصل کند و محرم شد، سپس در بین راه، پیش از آنکه به مکّه برسد، دچار بیماری‌ای شد که نمی‌توانست بقیّه‌ی راه را سپری کند، باید در همان مکانی که برایش عذر پیش آمده، بماند و از جانب خود قربانی بفرستد. اگر ثروتمند است، شتر و اگر در سطح متوسّط مالی قرار دارد، گاو و اگر فقیر است، گوسفند قربانی کند که جز این چاره‌ای نیست و همچنان در حالت احرام باقی بماند و اگر در سرش، مرض یا زخمی وجود دارد [که نمی‌تواند در حالت احرام باقی بماند]، موهای سرش را بتراشد و از احرام خارج شود و لباسش را بر تن کند و فدیه بپردازد یا اینکه شش روز روزه بدارد یا ده مسکین را صدقه دهد یا برای رضای خدا قربانی کند یعنی خونی بریزد که همان ذبح‌کردن گوسفند است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۵۴ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۳۲۷

و اگر کسی از شما بیمار بود و یا ناراحتی در سر داشت [و ناچار بود سر خود را پیش از آن بتراشد،] باید با روزه یا صدقه یا گوسفند کفاره دهد

الصّادق (علیه السلام): فَمَنْ عَرَضَ لَهُ أَذًی أَوْ وَجَعٌ فَتَعَاطَی مَا لَا یَنْبَغِی لِلْمُحْرِمِ إِذَا کَانَ صَحِیحاً فَالصِّیَامُ ثَلَاثَةُ أَیَّامٍ وَ الصَّدَقَةُ عَلَی عَشَرَةِ مَسَاکِینَ یُشْبِعُهُمْ مِنَ الطَّعَامِ وَ النُّسُکُ شَاةٌ یَذْبَحُهَا فَیَأْکُلُ وَ یُطْعِمُ وَ إِنَّمَا عَلَیْهِ وَاحِدٌ مِنْ ذَلِکَ.

امام صادق (علیه السلام) بر هر [شخص محرم] که به ناراحتی یا مرضی گرفتار شده و [بدان سبب مجبور می‌شود] به کاری دست زند که انجام آن برای محرم در هنگام سلامت، شایسته نیست، یکی از این سه کار واجب می‌شود: سه روز روزه، به ده مسکین صدقه‌دادن طوری‌که آن غذا آن‌ها را سیر کند و قربانی‌کردن گوسفند که [خود] بخورد و [به دیگران نیز] اطعام دهد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۵۴ تهذیب الأحکام، ج۵، ص۳۳۳/ الإستبصار، ج۲، ص۱۹۵/ وسایل الشیعه، ج۱۳، ص۱۶۶/ البرهان

و اگر کسی از شما بیمار بود و یا ناراحتی در سر داشت [و ناچار بود سر خود را پیش از آن بتراشد،] باید با روزه یا صدقه یا گوسفند کفاره دهد

الصّادق (علیه السلام): مَرَّ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَلَی کَعْبِ بْنِ عُجْرَةَ الْأَنْصَارِیِّ وَ الْقَمْلُ یَتَنَاثَرُ مِنْ رَأْسِهِ فَقَالَ: أَ تُؤْذِیکَ هَوَامُّکَ؟ فَقَالَ: نَعَمْ! قَالَ: فَأُنْزِلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ بِهِ أَذیً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَةٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ فَأَمَرَهُ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِحَلْقِ رَأْسِهِ وَ جَعَلَ عَلَیْهِ الصِّیَامَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ وَ الصَّدَقَةَ عَلَی سِتَّةِ مَسَاکِینَ لِکُلِّ مِسْکِینٍ مُدَّانِ وَ النُّسُکَ شَاةً قَالَ وَ قَالَ أَبُوعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) وَ کُلُّ شَیْءٍ فِی الْقُرْآنِ أَوِ فَصَاحِبُهُ بِالْخِیَارِ یَخْتَارُ مَا شَاءَ وَ کُلُّ شَیْءٍ فِی الْقُرْآنِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَعَلَیْهِ کَذَا فَالْأَوَّلُ بِالْخِیَارِ.

امام صادق (علیه السلام) رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) از کنار کعب‌بن‌عُجره که مُحرم بود می‌گذشت که مشاهده نمود سر او پر از شپش است. حضرت به او فرمود: «آیا این حشرات، سبب آزار تو هستند»؟ کعب پاسخ داد: «آری»! و این آیه نازل شد: فَمَن کَانَ مِنکُم مَّرِیضًا أَوْ بِه أَذًی مِّن رَّأْسِه فَفِدْیةٌ مِّن صِیامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) به او امر فرمود تا موی سر خود را بتراشد و در کفّاره‌ی خارج شدن از احرام، سه روز روزه بگیرد یا به شش مسکین هر کدام دو مدّ، طعام دهد یا یک گوسفند، قربانی نماید. هرجا در قرآن حرف «أَوْ» آمده، به معنای اختیار است و انسان می‌تواند یکی از دو گزینه را انتخاب کند و هرجا در قرآن چنین تعبیری آمد که: «سپس هرکس چنین نیافت باید چنان را برگزیند». در این صورت، بین دو گزینه اختیار دارد گرچه اوّلی بهتر است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۵۴ وسایل الشیعه، ج۱۳، ص۱۶۵/ مستدرک الوسایل، ج۹، ص۳۰۲/ من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۳۵۸/ تهذیب الأحکام، ج۵، ص۳۳۳/ الإستبصار، ج۲، ص۱۹۵/ نورالثقلین/ البرهان

و اگر کسی از شما بیمار بود و یا ناراحتی در سر داشت [و ناچار بود سر خود را پیش از آن بتراشد،] باید با روزه یا صدقه یا گوسفند کفاره دهد

السّجاد (علیه السلام): صَوْمُ الْإِذْنِ عَلَی ثَلَاثَةِ أَوْجُهٍ وَ صَوْمُ التَّأْدِیبِ وَ صَوْمُ الْإِبَاحَةِ وَ صَوْمُ السَّفَرِ وَ الْمَرَضِ قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ فَسِّرْهُنَّ لِی. قَالَ ... وَ صِیَامُ أَذَی حَلْقِ الرَّأْسِ وَاجِبٌ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ بِهِ أَذیً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَةٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَةً أَوْ نُسُکٍ فَصَاحِبُهَا فِیهَا بِالْخِیَارِ فَإِنْ صَامَ صَامَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ.

امام سجاد (علیه السلام) زهری از امام سجاد (علیه السلام) نقل کرده است: روزه‌ی مجاز (روزه‌ای که در پی اجازه‌ی شارع گرفته‌می‌شود) بر سه صورت است: روزه جهت تربیت، روزه‌ی مباح و روزه‌ی مسافر و مریض. عرض کردم: «فدایتان شوم! آن‌ها را برای من بازگو کنید». فرمود ... و روزه‌ی کسی‌که به جهت ناراحتی در سرش نمی‌تواند (در اعمال حج) سر را بتراشد، واجب می‌باشد بنابر قول خداوند عزّوجلّ: فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ بِهِ أَذیً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَةٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ پس آن فرد مختار است که یکی از این سه فدیه را بپردازد، امّا اگر روزه را انتخاب کرد، سه روز باید روزه بگیرد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۵۴ الکافی، ج۴، ص۸۳/ تهذیب الأحکام، ج۴، ص۲۹۴/ من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۷۷/ بحارالأنوار، ج۹۳، ص۲۵۹/ القمی، ج۱، ص۱۸۵/ الخصال، ج۲، ص۵۳۴؛ فیه: «ایام» محذوفٌ

و اگر کسی از شما بیمار بود و یا ناراحتی در سر داشت [و ناچار بود سر خود را پیش از آن بتراشد،] باید با روزه یا صدقه یا گوسفند کفاره دهد

الرضا (علیه السلام): عن زهری: فَإِنْ قَالَ فَلِمَ إِذَا مَرِضَ الرَّجُلُ أَوْ سَافَرَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَلَمْ یَخْرُجْ مِنْ سَفَرِهِ أَوْ لَمْ یُفِقْ مِنْ مَرَضِهِ حَتَّی یَدْخُلَ عَلَیْهِ شَهْرُ رَمَضَانٍ آخَرُ وَجَبَ عَلَیْهِ الْفِدَاءُ لِلْأَوَّلِ وَ سَقَطَ الْقَضَاءُ فَإِذَا أَفَاقَ بَیْنَهُمَا أَوْ أَقَامَ وَ لَمْ یَقْضِهِ وَجَبَ عَلَیْهِ الْقَضَاءُ وَ الْفِدَاءُ قِیلَ لِأَنَّ ذَلِکَ الصَّوْمَ إِنَّمَا وَجَبَ عَلَیْهِ فِی تِلْکَ السَّنَةِ فِی ذَلِکَ الشَّهْرِ فَأَمَّا الَّذِی لَمْ یُفِقْ فَإِنَّهُ لَمَّا أَنْ مَرَّ عَلَیْهِ السَّنَةُ کُلُّهَا وَ قَدْ غَلَبَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَلَمْ یَجْعَلْ لَهُ السَّبِیلَ إِلَی أَدَائِهِ سَقَطَ عَنْهُ وَ کَذَلِکَ کُلُّ مَا غَلَبَ اللَّهُ تَعَالَی عَلَیْهِ مِثْلَ الْمُغْمَی الَّذِی یُغْمَی عَلَیْهِ یَوْماً وَ لَیْلَةً فَلَا یَجِبُ عَلَیْهِ قَضَاءُ الصَّلَاةِ کَمَا قَالَ الصّادق (علیه السلام): کُلُّ مَا غَلَبَ اللَّهُ عَلَی الْعَبْدِ فَهُوَ أَعْذَرُ لَهُ لِأَنَّهُ دَخَلَ الشَّهْرَ وَ هُوَ مَرِیضٌ فَلَمْ یَجِبْ عَلَیْهِ الصَّوْمُ فِی شَهْرِهِ وَ لَا سَنَتِهِ لِلْمَرَضِ الَّذِی کَانَ فِیهِ وَ وَجَبَ عَلَیْهِ الْفِدَاءُ لِأَنَّهُ بِمَنْزِلَةِ مَنْ وَجَبَ عَلَیْهِ صَوْمٌ فَلَمْ یَسْتَطِعْ أَدَاءَهُ فَوَجَبَ عَلَیْهِ الْفِدَاءُ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَصِیامُ شَهْرَیْنِ مُتَتابِعَیْنِ ... فَمَنْ لَمْ یَسْتَطِعْ فَإِطْعامُ سِتِّینَ مِسْکِیناً وَ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَفِدْیَةٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ فَأَقَامَ الصَّدَقَةَ مَقَامَ الصِّیَامِ إِذَا عَسُرَ عَلَیْه.

امام رضا (علیه السلام) اگر گفته‌شود: «چرا هرگاه شخص در ماه رمضان مریض شده یا مسافرت کند و تا ماه رمضان آینده از سفرش دست نکشیده یا مرضش بهبودی نیابد، بر او فدیه واجب است و قضای روزه ساقط می‌شود امّا اگر بین این دو رمضان مرضش خوب شده یا در وطن و یا جای دیگر اقامت گزید و سفرش اتمام یافت ولی [با این حال] قضای روزه‌ی رمضان گذشته را نگرفت تا ماه رمضان آینده فرا رسید، بر او هم قضای روزه و هم فدیه لازم می‌شود؟ در جواب گفته‌می‌شود: «جهتش آن است که روزه‌ی رمضان در همان سال و در همان ماه بر آن شخص واجب بوده؛ حال وقتی او در طول سال بیمار بوده به‌طوری‌که نتوانسته روزه را ادا و قضای آن را به‌جا آورد، روزه از وی ساقط می‌شود و همچنین است حکم هرکسی که مغلوب تقدیر الهی واقع شود. نظیر کسی‌که به اغما رفته که در طول روز و شب مبتلا به اغما شده‌باشد که بر وی قضای نمازهای فوت شده لازم نیست چنانچه امام صادق (علیه السلام) فرمود: «هرچه را که حق‌تعالی بر بنده‌اش غالب نماید و بنده مغلوب آن واقع گردد نزد خداوند متعال معذور بوده و تکالیفی را که به‌واسطه‌ی آن نتوانسته انجام دهد از عهده‌اش ساقط هستند؛ چه آنکه ماه رمضان در حالی فرا رسیده که شخص مریض بوده و در نتیجه روزه بر وی در آن ماه واجب نبوده (و چون فرض این است که بعد از ماه تا سال آینده مرضش ادامه پیدا کرده و نتوانسته قضای آن را به‌جای آورد) لذا باید فدیه‌ی آن را بدهد چون او در حکم، شبیه کسی است که روزه بر او واجب است ولی توان ادای آن را ندارد. پس‌دادن فدیه بر او واجب است. چنانچه حق‌تعالی در قرآن فرموده: فَصِیامُ شَهْرَیْنِ مُتَتابِعَیْنِ ... کسی که نتوانست روزه بگیرد باید شصت مسکین را طعام دهد و نیز در جای دیگر فرموده: فَفِدْیَةٌ مِنْ صِیامٍ أَوْ صَدَقَةٍ اَو نُسک که حق‌تعالی در این آیه صدقه را در صورت سختی به جای روزه قرار داده است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۵۴ بحارالأنوار، ج۶، ص۸۰/ وسایل الشیعه، ج۱۰، ص۳۳۷؛ فیه: «یقو» بدلٌ «یفق»/ علل الشرایع، ج۱، ص۲۷۱/ عیون أخبارالرضا (ج۲، ص۱۱۷

و هنگامی که [از بیماری و دشمن] در امان بودید، هرکس با اتمام عمره، حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است [ذبح کند]. و هرکه نیافت، سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است

الصّادق (علیه السلام): وَ إِذَا أَرَدْتَ الْمُتْعَةَ فِی الْحَجِّ فَأَحْرِمْ مِنَ الْعَقِیقِ وَ اجْعَلْهَا مُتْعَةً فَمَتَی مَا قَدِمْتَ طُفْتَ بِالْبَیْتِ وَ اسْتَلَمْتَ الْحَجَرَ الْأَسْوَدَ وَ فَتَحْتَ بِهِ وَ خَتَمْتَ سَبْعَةَ أَشْوَاطٍ ثُمَّ تُصَلِّی رَکْعَتَیْنِ عِنْدَ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ ثُمَّ اخْرُجْ مِنَ الْبَیْتِ فَاسْعَ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ سَبْعَةَ أَشْوَاطٍ تَفْتَحُ بِالصَّفَا وَ تَخْتِمُ بِالْمَرْوَةِ فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِکَ قَصَّرْتَ حَتَّی إِذَا کَانَ یَوْمُ التَّرْوِیَةِ صَنَعْتَ مَا صَنَعْتَ بِالْعَقِیقِ ثُمَّ أَحْرِمْ بَیْنَ الرُّکْنِ وَ الْمَقَامِ بِالْحَجِّ فَلَمْ تَزَلْ مُحْرِماً حَتَّی تَقِفَ بِالْمَوْقِفِ ثُمَّ تَرْمِی الْجَمَرَاتِ وَ تَذْبَحُ وَ تَحْلِقُ وَ تُحِلُّ وَ تَغْتَسِلُ ثُمَّ تَزُورُ الْبَیْتَ فَإِذَا أَنْتَ فَعَلْتَ ذَلِکَ فَقَدْ أَحْلَلْتَ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ أَنْ تَذْبَحَ.

امام صادق (علیه السلام) اگر خواستی حجّ تمتّع [همراه با عمره] انجام دهی از [محلّ] عقیق احرام ببند و نیّت تمتّع کن. هر وقت وارد مکّه شدی خانه را طواف می‌کنی و استلام حجرالأسود می‌نمایی و با هفت دور تمام، طواف می‌کنی. پس دو رکعت نماز در مقام ابراهیم (علیه السلام) می‌گذاری و بعد، از خانه‌ی خدا خارج می‌شوی و هفت مرتبه سعی بین صفا و مروه انجام می‌دهی. [به این صورت که] از صفا شروع و به مروه ختم می‌نمایی. پس از انجام این کار تقصیر می‌نمایی؛ تا روز هشتم. آنگاه همان کاری که در عقیق انجام دادی تکرار می‌کنی. بعد بین رکن و مقام احرام حج می‌بندی. همین‌طور محرم هستی تا به موقف برسی. سپس رمی‌جمره و قربانی می‌کنی و سر می‌تراشی. آنگاه از احرام خارج شده و سپس غسل می‌کنی و به زیارت خانه خدا می‌روی. وقتی چنین کردی از احرام خارج‌شده‌ای این است: آیه‌ی: فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ هرکس تمتّع به عمره نمود به‌جانب حج هرچه برایش ممکن بود قربانی کند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۵۶ بحارالأنوار، ج۲۴، ص۲۹۴/ بصایرالدرجات، ج۱، ص۵۳۴

و هنگامی که [از بیماری و دشمن] در امان بودید، هرکس با اتمام عمره، حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است [ذبح کند]. و هرکه نیافت، سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است

الصّادق (علیه السلام): ... فَحَجٌّ مُفْرَدٌ وَ عُمْرَةٌ مُفْرَدَةٌ أَیَّهُمَا شَاءَ قَدَّمَ وَ حَجٌّ وَ عُمْرَةٌ مَقْرُونَانِ لَا فَصْلَ بَیْنَهُمَا وَ ذَلِکَ لِمَنْ سَاقَ الْهَدْیَ یَدْخُلُ مَکَّةَ فَیَعْتَمِرُ وَ یَبْقَی عَلَی إِحْرَامِهِ حَتَّی یَخْرُجَ إِلَی الْحَجِّ مِنْ مَکَّةَ فَیَحُجَّ وَ عُمْرَةٌ یَتَمَتَّعُ بِهَا إِلَی الْحَجِّ وَ ذَلِکَ أَفْضَلُ الْوُجُوهِ وَ لَا یَکُونُ ذَلِکَ إِلَّا لِمَنْ کَانَ مَعَهُ هَدْیٌ لِقَوْلِ اللَّهِ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ وَ الْمُتَمَتِّعُ یَدْخُلُ مُحْرِماً فَیَطُوفُ بِالْبَیْتِ وَ یَسْعَی بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِکَ یَحِلُّ مِنْ إِحْرَامِهِ وَ أَخَذَ شَیْئاً مِنْ شَعْرِهِ وَ أَظْفَارِهِ وَ أَبْقَی مِنْ ذَلِکَ لِحَجِّهِ وَ حَلَّ ثُمَّ یُجَدِّدُ إِحْرَاماً لِلْحَجِّ مِنْ مَکَّةَ ثُمَّ یُهْدِی مَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ کَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ.

امام صادق (علیه السلام) [حج انواعی دارد:] حجّ مفرده، عمره‌ی مفرده، که می‌تواند هرکدام را بخواهد زودتر انجام دهد، [نوع دیگر] حج و عمره‌ای است که با هم و بدون فاصله انجام می‌شود که این برای کسی است که قربانی به مکّه می‌آورد. بعد از آن عمره به‌جای آورده و در همان حال احرام باقی می‌ماند تا اینکه برای انجام حج از مکّه، خارج شود. بعد حج کرده و عمره را به حج پیوست می‌دهد. و این بهترین صورت حج است که با توجّه به سخن خداوند: وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فقط مختص کسی است که قربانی با خود آورده‌باشد. [نوع دیگر، حجّ کسی است که] تمتّع به‌جای می‌آورد و در حال احرام وارد مکّه شده، خانه‌ی کعبه را طواف کرده و سعی صفا و مروه را انجام می‌دهد و پس از انجام این کارها، از احرام خارج شده و قسمتی از موی و ناخن خود را کوتاه می‌کند و در آنجا برای انجام حج، درحالی‌که از احرام خارج شده، باقی می‌ماند. سپس دوباره برای انجام حج احرام می‌بندد. آنگاه همان‌طور که خداوند فرموده، قربانی را به میزان توان خود، برای رضای خداوند ذبح می‌کند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۵۶ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۸۷/ دعایم الإسلام، ج۱، ص۲۹۰

و هنگامی که [از بیماری و دشمن] در امان بودید، هرکس با اتمام عمره، حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است [ذبح کند]. و هرکه نیافت، سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه): أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ مُتْعَةِ الْحَجِّ، فَقَالَ أَهَلَّ الْمُهَاجِرُونَ وَ الْأَنْصَارُ وَ أَزْوَاجُ النَّبِیِّ فِی حَجَّةِ الْوَدَاعِ وَ أَهْلَلْنَا، فَلَمَّا قَدِمْنَا مَکَّةَ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) اجْعَلُوا إِهْلَالَکُمْ بِالْحَجِّ عُمْرَةً إِلَّا مَنْ قَلَّدَ الْهَدْیَ، طُفْنَا بِالْبَیْتِ وَ بِالصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ وَ أَتَیْنَا النِّسَاءَ وَ لَبِسْنَا الثِّیَابَ، وَ قَالَ: مَنْ قَلَّدَ الْهَدْیَ فَإِنَّهُ لَا یُحِلُّ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ، ثُمَّ أَمَرَنَا عَشِیَّةَ التَّرْوِیَةِ أَنْ نُهِلَّ بِالْحَجِّ، فَإِذَا فَرَغْنَا مِنَ الْمَنَاسِکِ جِئْنَا فَطُفْنَا بِالْبَیْتِ وَ بِالصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ فَقَدْ تَمَّ حَجُّنَا وَ عَلَیْنَا الْهَدْیُ، کَمَا قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ إِلَی أَمْصَارِکُمْ الشَّاةُ تُجْزِی، فَجَمَعُوا نُسُکَیْنِ فِی عَامٍ بَیْنَ الْحَجِّ وَ الْعُمْرَةِ، فَإِنَّ اللَّهَ أَنْزَلَهُ فِی کِتَابِهِ وَ سُنَّةِ نَبِیِّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَبَاحَهُ نَاسٌ غَیْرَ أَهْلِ مَکَّةَ، قَالَ اللَّهُ ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ أَشْهُرُ الْحَجِّ الَّذِی ذَکَرَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ شَوَّالٌ، وَ ذُو الْقَعْدَةِ، وَ ذُو الْحِجَّةِ، فَمَنْ تَمَتَّعَ فِی هَذِهِ الْأَشْهُرِ فَعَلَیْهِ دَمٌ أَوْ صَوْمٌ وَ الرَّفَثُ الْجِمَاعُ وَ الْفُسُوقُ الْمَعَاصِی وَ الْجِدَالُ الْمِرَاءُ.

ابن‌عباس (رحمة الله علیه) از وی [ابن‌عباس (رحمة الله علیه)] درباره‌ی حجّ تمتّع سؤال شد. او گفت: ما به همراه انصار، مهاجر و همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله) که در حجّة‌الوداع حضور داشتند، درحالی‌که تهلیل می‌گفتیم، به مکّه رسیدیم. پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «به نیّت حجّ عمره تهلیل بگویید؛ مگر کسانی‌که قربانی به همراه دارند». ما طواف کرده، سعی صفا و مروه به‌جای آورده و به نزد زنانمان رفتیم و لباس خود را پوشیدیم (از احرام خارج شدیم) و امّا پیامبر (صلی الله علیه و آله) به کسانی که قربانی همراه داشتند، فرمود تا قربانی به قربانگاه نرسیده، از احرام خارج نشوند. سپس شب ترویه به ما امر فرمود که برای حجّ واجب، تهلیل بگوییم و چون مناسک را به پایان رساندیم. و طواف کعبه و سعی صفا و مروه را به‌جای آوردیم، در آن هنگام حج ما به پایان رسیده بود و قربانی بر ما واجب شد. چراکه خداوند فرمود: فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ که معنای آن این است که پس از بازگشت به شهرهایتان، ذبح گوسفند، شما را کفایت می‌کند. لذا در یک سال هر دو مناسک عمره و حجّ تمتّع را با هم به‌جای می‌آوریم. خداوند در کتاب خود و سیره‌ی پیامبرش حکم آن را فرستاده‌بود و آن را برای مردمی که اهل مکّه نبودند، مباح گرداند و فرمود: ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ و ماه‌های حج که خداوند بیان کرده است، عبارتند از: شوّال، ذی‌القعده و ذی‌الحجّه. پس بر کسی که در این ماه‌ها حجّ تمتّع به‌جای می‌آورد، قربانی‌کردن گوسفند یا روزه‌گرفتن، ترک نزدیکی با زنان، ترک فسق و گناه و جدال‌نکردن با مردم بر او واجب می‌شود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۵۸ بحارالأنوار، ج۳۰، ص۶۱۱/ مستدرک الوسایل، ج۸، ص۸۲ / عوالی اللآلی، ج۱، ص۱۹۲؛ فیه: «و معنا» بدلٌ «قدمنا»

و هنگامی که [از بیماری و دشمن] در امان بودید، هرکس با اتمام عمره، حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است [ذبح کند]. و هرکه نیافت، سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است

الرضا (علیه السلام): عَنِ الْبَزَنْطِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ الرِّضَا (علیه السلام) عَنِ الْمُتَمَتِّعِ یَکُونُ لَهُ فُضُولٌ مِنَ الْکِسْوَةِ بَعْدَ الَّذِی یَحْتَاجُ إِلَیْهِ فَلَتَسْوَی تِلْکَ الْفُضُولُ مِائَةَ دِرْهَمٍ یَکُونُ مِمَّنْ یَجِدُ فَقَالَ لَهُ بُدٌّ مِنْ کِرًی وَ نَفَقَةٍ فَقُلْتُ لَهُ إِنَّ لَهُ کِرًی وَ نَفَقَةً وَ مَا یَحْتَاجُ بَعْدُ إِلَیْهِ مِنْ هَذَا الْفُضُولِ مِنْ کِسْوَتِهِ فَقَالَ: وَ أَیُّ شَیْءٍ کِسْوَةٌ بِمِائَةِ دِرْهَمٍ هَذَا مِمَّنْ قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ.

امام رضا (علیه السلام) از بزنطی نقل شده است: از امام رضا (علیه السلام) در مورد شخصی پرسیدم که حج تمتّع می‌کند و لباس‌های گران‌بهای اضافه‌ای دارد [که با خود به حج آورده]؛ بعد از آنکه دیگر به آن لباس‌ها نیازی ندارد آن‌ها را به قیمت صد درهم معاوضه می‌کند [و این کلّ پولی است که به همراه دارد. آیا می‌تواند با این پول برای قربانی‌کردن، چهارپایانی بخرد یا باید به جای آن و به عنوان فدیه، روزه بگیرد]؟ امام (علیه السلام) فرمود: «آیا خرجی و خورد و خوراک دارد»؟ گفتم: «آری! خرجی و خورد و خوراک دارد و این پول را از فروش لباس‌های مازاد و گران‌بهای خود به دست آورده است». امام (علیه السلام) فرمود: آن چه لباسی است که صد درهم می‌ارزد؟! [با پول لباس تجملّی نمی‌توان برای قربانی‌کردن، حیوان خرید] و این شخص از مصادیق این آیه است [و باید روزه بگیرد]: فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۵۸ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۲۹۰/ قرب الإسناد، ص۱۷۲/ وسایل الشیعه، ج۱۴، ص۲۰۱ و نورالثقلین و تهذیب الأحکام، ج۵، ص۴۸۶؛ فیهم: «یجب» بدل «یجد»

و هنگامی که [از بیماری و دشمن] در امان بودید، هرکس با اتمام عمره، حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است [ذبح کند]. و هرکه نیافت، سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است

الصّادق (علیه السلام): عَنْ رِفَاعَة‌بْنِ‌مُوسَی قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَنْ مُتَمَتِّعٍ لَا یَجِدُ هَدْیاً قَالَ یَصُومُ یَوْماً قَبْلَ التَّرْوِیَةِ وَ یَوْمَ التَّرْوِیَةِ وَ یَوْمَ عَرَفَةَ قُلْتُ: فَإِنَّهُ قَدِمَ یَوْمَ التَّرْوِیَةِ فَخَرَجَ إِلَی عَرَفَاتٍ قَالَ یَصُومُ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ بَعْدَ یَوْمِ النَّفْرِ یَوْماً بَعْدَ التَّرْوِیَةِ وَ یَوْمَ النَّفْرِ قُلْتُ: فَإِنْ جَمَّالُهُ لَمْ یُقِمْ عَلَیْهِ. قَالَ: یَصُومُ یَوْمَ الْحَصْبَةِ وَ بَعْدَهُ یَوْمَیْنِ. قُلْتُ: یَصُومُ وَ هُوَ مُسَافِرٌ؟ قَالَ: نَعَمْ! أَ لَیْسَ هُوَ یَوْمَ عَرَفَةَ مُسَافِراً فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ قَالَ: قُلْتُ أَعَزَّکَ اللَّهُ تَعَالَی یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَی فِی ذِی الْحِجَّةِ. قَالَ أَبُوعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام): وَ نَحْنُ أَهْلَ‌الْبَیْتِ (نَقُولُ فِی ذِی الْحِجَّةِ.

امام صادق (علیه السلام) رفاعة‌بن‌موسی گوید: از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم: «حکم مردی که در حجّ تمتّع، قربانی برای ذبح نمی‌یابد، چیست»؟ حضرت پاسخ داد: «باید یک روز پیش از یوم‌التّرویه (هشتم ذی‌الحجّه)، خودِ یوم‌التّرویه و روز عرفه را روزه بگیرد». به حضرت عرض کردم: «اگر یوم‌التّرویه سپری شده و آن مرد، به عرفات رفته‌باشد، حکم او چیست»؟ حضرت پاسخ داد: «باید سه روز را روزه بگیرید: روز بازگشت حاجیان از منی، روز پس از آن و روز بعد از یوم‌التّرویه». گفتم: «اگر ساربان و کاروان در جایی نایستاد [و دائماً در سفر بود که روزه در سفر باطل است] چه کند»؟ فرمود: «روز حصبه (سیزده ذی‌الحجّه) و دو روز بعد از آن را روزه بگیرد». به حضرت عرض کردم: «یعنی در حالی که مسافر است، روزه بگیرد»؟ حضرت پاسخ داد: «آری! آیا او در روز عرفه، مسافر نبوده است»؟! خداوند نیز می‌فرماید: ثَلاثَةِ أَیامٍ فِی الْحَجِّ به حضرت عرض کردم: خداوند به عزّت شما بیفزاید! آیا خدا [در کلام خود ثَلاثَةِ أَیامٍ فِی الْحَجِّ]، ذی‌الحجّه را قصد کرده [و روزه را در آن جایز دانسته است]»؟ حضرت فرمود: «ما، اهل‌بیت (علیهم السلام) معتقدیم که منظور از [کلمه‌ی الْحَجِّ]، ذی‌الحجّه است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۰ الإستبصار، ج۲، ص۲۸۰/ وسایل الشیعه، ج۱۴، ص۱۷۸؛ فیه: «فخرج الی عرفات» محذوفٌ و «التشریق» بدل «نفر یوم الترویة و الیوم النفر»/ نورالثقلین و البرهان؛ فیهما: «فخرج الی عرفات» محذوفٌ و «قال قلت ... نفره» محذوفٌ/ تهذیب الأحکام، ج۵، ص۲۳۲؛ فیه: «یوما بعد ... النفر» محذوفٌ

و هنگامی که [از بیماری و دشمن] در امان بودید، هرکس با اتمام عمره، حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است [ذبح کند]. و هرکه نیافت، سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است

الباقر (علیه السلام): مَنْ لَمْ یَجِدْ هَدْیاً وَ أَحَبَ أَنْ یُقَدِّمَ الثَّلَاثَةَ الْأَیَّامِ فِی أَوَّلِ الْعَشْرِ فَلَا بَأْس.

امام باقر (علیه السلام) کسی‌که قربانی نیافته ولی دوست دارد که سه روز اوّل دهه (دهه‌ی اوّل ذی‌الحجّه) را به حج بیاید، جایز است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۰ الکافی، ج۴، ص۵۰۷/نورالثقلین

و هنگامی که [از بیماری و دشمن] در امان بودید، هرکس با اتمام عمره، حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است [ذبح کند]. و هرکه نیافت، سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است

الباقر (علیه السلام): عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ تَمَتَّعَ فَلَمْ یَجِدْ هَدْیاً فَصَامَ الثَّلَاثَةَ الْأَیَّامِ فَلَمَّا قَضَی نُسُکَهُ بَدَا لَهُ أَنْ یُقِیمَ بِمَکَّةَ. قَالَ: یَنْتَظِرُ مَقْدَمَ أَهْلِ بِلَادِهِ فَإِذَا ظَنَّ أَنَّهُمْ قَدْ دَخَلُوا فَلْیَصُمِ السَّبْعَةَ الْأَیَّام.

امام باقر (علیه السلام) أبوبصیر گوید: از او درباره‌ی شخصی سؤال کردم که در حجّ تمتّع قربانی نیافته است. آن سه روز را روزه گرفت و پس از پایان مناسکش، برای او مشخّص شد که در مکّه اقامت خواهد کرد. [او هفت روز دیگر را چه زمانی باید روزه بگیرد؟] امام (علیه السلام) فرمود: «[هر چند که خودش در مکّه است،] به حرکت کاروان همشهریانش بنگرد. پس اگر حدس زد که آن‌ها وارد شهرشان شدند، پس او آن هفت روز را روزه بگیرد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۰ الکافی، ج۴، ص۵۰۹/نورالثقلین

و هنگامی که [از بیماری و دشمن] در امان بودید، هرکس با اتمام عمره، حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است [ذبح کند]. و هرکه نیافت، سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است

الصّادق (علیه السلام): فَإِنْ لَمْ تَقْدِرْ فَعَلَیْکَ الصِّیَامُ.

امام صادق (علیه السلام) و اگر توانایی قربانی‌کردن را نداشتی، باید روزه بگیری.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۰ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۲۷۸/ العیاشی، ج۱، ص۹۰/ البرهان

و هنگامی که [از بیماری و دشمن] در امان بودید، هرکس با اتمام عمره، حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است [ذبح کند]. و هرکه نیافت، سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است

السّجاد (علیه السلام): صَوْمُ الْمُتْعَةِ وَاجِبٌ لِمَنْ لَمْ یَجِدِ الْهَدْیَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ.

امام سجاد (علیه السلام) روزه‌ی حجّ تمتّع بر کسی که قربانی نیابد، واجب می‌باشد. خداوند عزّوجلّ فرمود: فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۰ الکافی، ج۴، ص۸۳/کشف الغمة، ج۲، ص۱۰۳؛ فیه: «واجب» محذوفٌ/ وسایل الشیعه، ج۱۰، ص۳۶۷/ مستدرک الوسایل، ج۷، ص۴۸۷؛ فیه: «فمن تمتع ... من الهدی» محذوفٌ/ نورالثقلین

و هنگامی که [از بیماری و دشمن] در امان بودید، هرکس با اتمام عمره، حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است [ذبح کند]. و هرکه نیافت، سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است

الرضا (علیه السلام): عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْکَرْخِیِّ قَال: قُلْتُ لِلرِّضَا (علیه السلام) الْمُتَمَتِّعُ یَقْدَمُ وَ لَیْسَ مَعَهُ هَدْیٌ أَ یَصُومُ مَا لَمْ یَجِبْ عَلَیْهِ؟ قَالَ: یَصْبِرُ إِلَی یَوْمِ النَّحْرِ فَإِنْ لَمْ یُصِبْ فَهُوَ مِمَّنْ لَا یَجِدُ.

امام رضا (علیه السلام) احمدبن‌عبدالله کرخی گوید: به امام رضا (علیه السلام) عرض کردم: «حج‌کننده‌ای که بدون همراه‌داشتن قربانی پیش می‌آید، آیا باید به‌خاطر چیزی که هنوز بر او واجب نیست، روزه بگیرد»؟ (منظور این است که آیا لازم است از حالا به‌خاطر نداشتن قربانی، روزه بگیرد) حضرت فرمود: «تا روز قربانی صبر کند؛ اگر قربانی‌ای را پیدا نکرد، پس از جمله کسانی است که قربانی نیافته است [و باید روزه بگیرد]».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۰ وسایل الشیعه، ج۱۴، ص۱۸۰/ نورالثقلین

و هنگامی که [از بیماری و دشمن] در امان بودید، هرکس با اتمام عمره، حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است [ذبح کند]. و هرکه نیافت، سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است

الصّادق (علیه السلام): عَنْ عُقْبَةَ‌بْنِ‌خَالِدٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) عَنْ رَجُلٍ تَمَتَّعَ وَ لَیْسَ مَعَهُ مَا یَشْتَرِی بِهِ هَدْیاً فَلَمَّا أَنْ صَامَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ أَیْسَرَ أَ یَشْتَرِی هَدْیاً فَیَنْحَرَهُ أَوْ یَدَعُ ذَلِکَ وَ یَصُومُ سَبْعَةَ أَیَّامٍ إِذَا رَجَعَ إِلَی أَهْلِهِ؟ قَالَ: یَشْتَرِی هَدْیاً فَیَنْحَرُهُ وَ یَکُونُ صِیَامُهُ الَّذِی صَامَهُ نَافِلَةً لَهُ.

امام صادق (علیه السلام) [از امام] درباره‌ی حاجی‌ای سؤال شد که در ابتدا، بهایی برای خرید قربانی به همراه نداشت امّا پس از اینکه سه روز در ایّام حج روزه گرفت، امکان خرید قربانی برایش میّسر شد؛ که «آیا او قربانی خریده و ذبحش کند و یا آن کار را رها کرده و پس از مراجعه به منزلش، هفت روز را روزه بگیرد»؟ امام (علیه السلام) فرمود: «قربانی بخرد و ذبح کند و روزه‌هایی را که گرفته است، برای او حکم نافله [و مستحبّی] دارد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۰ وسایل الشیعه، ج۱۴، ص۱۷۸/ نورالثقلین

و هنگامی که [از بیماری و دشمن] در امان بودید، هرکس با اتمام عمره، حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است [ذبح کند]. و هرکه نیافت، سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است

الباقر (علیه السلام): عَنْ أَبِی‌بَصِیرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا (علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ تَمَتَّعَ فَلَمْ یَجِدْ مَا یُهْدِی بِهِ حَتَّی إِذَا کَانَ یَوْمُ النَّفْرِ وَجَدَ ثَمَنَ شَاةٍ أَ یَذْبَحُ أَوْ یَصُومُ؟ قَالَ: بَلْ یَصُومُ فَإِنَّ أَیَّامَ الذَّبْحِ قَدْ مَضَتْ.

امام باقر (علیه السلام) از ایشان درباره‌ی حاجی‌ای که تا روز سیزدهم ذی‌الحجّه [که روز بازگشت از منی است]، قربانی نیافته و در آن روز بهای یک گوسفند را به‌دست آورده، سؤال کردم که «کدام عمل بر او واجب است؛ قربانی‌کردن و یا روزه‌گرفتن»؟ حضرت فرمود: «با توجّه به اینکه ایّام قربانی‌کردن، سپری شده است، پس روزه‌گرفتن بر او واجب می‌باشد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۲ الکافی، ج۴، ص۵۰۹/ نورالثقلین

و هنگامی که [از بیماری و دشمن] در امان بودید، هرکس با اتمام عمره، حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است [ذبح کند]. و هرکه نیافت، سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است

الصّادق (علیه السلام): أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ یَتَمَتَّعُ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ هَدْیٌ فَصَامَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ ثُمَّ مَاتَ بَعْدَ مَا رَجَعَ إِلَی أَهْلِهِ قَبْلَ أَنْ یَصُومَ السَّبْعَةَ الْأَیَّامِ أَ عَلَی وَلِیِّهِ أَنْ یَقْضِیَ عَنْهُ؟ قَالَ: مَا أَرَی عَلَیْهِ قَضَاء.

امام صادق (علیه السلام) از ایشان درباره‌ی حاجی‌ای سؤال شد که در حجّ تمتّع قربانی نیافت؛ پس سه روز در ایّام حج روزه گرفت و پس از بازگشت به خانه‌اش، پیش از آنکه آن هفت روز را روزه بگیرد از دنیا رفت که «آیا قضای آن، برعهده‌ی ولیّ اوست»؟ فرمود: «من قضا را بر ذمّه‌ی ولیّ او نمی‌بینم».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۲ الکافی، ج۴، ص۵۰۹/ نورالثقلین

و هنگامی که [از بیماری و دشمن] در امان بودید، هرکس با اتمام عمره، حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است [ذبح کند]. و هرکه نیافت، سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است

الکاظم (علیه السلام): عَنْ یَحْیَی الْأَزْرَقِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ (علیه السلام) عَنْ مُتَمَتِّعٍ کَانَ مَعَهُ ثَمَنُ هَدْیٍ وَ هُوَ یَجِدُ بِمِثْلِ ذَلِکَ الَّذِی مَعَهُ هَدْیاً فَلَمْ یَزَلْ یَتَوَانَی وَ یُؤَخِّرُ ذَلِکَ حَتَّی إِذَا کَانَ آخِرُ النَّهَارِ غَلَتِ الْغَنَمُ فَلَمْ یَقْدِرْ بِأَنْ یَشْتَرِیَ بِالَّذِی مَعَهُ هَدْیاً قَالَ یَصُومُ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ بَعْدَ أَیَّامِ التَّشْرِیقِ.

امام کاظم (علیه السلام) یحیی ارزق گوید: از امام کاظم (علیه السلام) درباره‌ی شخصی در حجّ تمتّع سؤال کردم که مبلغ خرید قربانی را به همراه داشته و قربانی‌ای برابر با آن مبلغ می‌یافته امّا با این وجود همچنان سستی و تعلّل کرده و کار را تا آخر روز به تأخیر افکنده تا اینکه گوسفندان گران شده‌اند و از این رو نتوانسته است با مبلغی که با خود داشته قربانی بخرد. امام (علیه السلام) فرمود: «بعد از ایّام تشریق سه روز روزه بگیرد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۲ وسایل الشیعه، ج۱۴، ص۱۹۴/ نورالثقلین

و هنگامی که [از بیماری و دشمن] در امان بودید، هرکس با اتمام عمره، حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است [ذبح کند]. و هرکه نیافت، سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است

الصّادق (علیه السلام): عَنْ حَرِیزٍ عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی مُتَمَتِّعٍ یَجِدُ الثَّمَنَ وَ لَا یَجِدُ الْغَنَمَ. قَالَ: یُخَلِّفُ الثَّمَنَ عِنْدَ بَعْضِ أَهْلِ مَکَّةَ وَ یَأْمُرُ مَنْ یَشْتَرِی لَهُ وَ یَذْبَحُ عَنْهُ وَ هُوَ یُجْزِئُ عَنْهُ فَإِنْ مَضَی ذُو الْحِجَّةِ أَخَّرَ ذَلِکَ إِلَی قَابِلٍ مِنْ ذِی الْحِجَّة.

امام صادق (علیه السلام) حمّادبن عیسی از حریز از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است: «[وظیفه‌ی] حاجی‌ای که پول به‌دست می‌آورد ولی گوسفندی برای قربانی‌کردن نمی‌یابد چیست»؟ فرمود: «پول را به نزد برخی از اهالی مکّه قرار دهد و به کسی امر کند که از جانب او گوسفندی بخرد و ذبح کند و آن از سوی او پذیرفته می‌شود؛ هرچند که آن ذی‌الحجّه به پایان رسیده و ذی‌الحجّه دیگر باشد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۲ الکافی، ج۴، ص۵۰۸/ نورالثقلین

و هنگامی که [از بیماری و دشمن] در امان بودید، هرکس با اتمام عمره، حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است [ذبح کند]. و هرکه نیافت، سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است

الصّادق (علیه السلام): عَنْ حَمَّادِ‌بْنِ‌عُثْمَانَ قَال سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) عَنْ مُتَمَتِّعٍ صَامَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فِی الْحَجِ ثُمَ أَصَابَ هَدْیاً یَوْمَ خَرَجَ مِنْ مِنًی قَالَ أَجْزَأَهُ صِیَامُه.

امام صادق (علیه السلام) حمّادبن‌عثمان گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره‌ی حاجی‌ای که [قربانی نداشته و بنابراین] سه روز در مکّه روزه گرفته، سپس در روز بیرون‌آمدن از منی قربانی پیدا کرده، سؤال کردم؟ فرمود: «او با گرفتن روزه، پاداش داده‌می‌شود [و نیازی به قربانی ندارد]».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۲ وسایل الشیعه، ج۱۴، ص۱۷۷/ نورالثقلین

و هنگامی که [از بیماری و دشمن] در امان بودید، هرکس با اتمام عمره، حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است [ذبح کند]. و هرکه نیافت، سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است

الکاظم (علیه السلام): عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَال ... فَجَاءَ عَبَّادٌ الْبَصْرِیُّ فَسَلَّمَ عَلَیْهِ وَ جَلَسَ قَالَ: یَا أَبَا الْحَسَن (علیه السلام)! مَا تَقُولُ فِی رَجُلٍ تَمَتَّعَ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ هَدْیٌ؟ قَالَ: یَصُومُ الْأَیَّامَ الَّتِی قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَجَعَلْتُ سَمْعِی إِلَیْهِمَا قَالَ عَبَّادٌ وَ أَیُّ أَیَّامٍ هِیَ؟ قَالَ: قَبْلَ التَّرْوِیَةِ وَ یَوْمُ التَّرْوِیَةِ وَ یَوْمُ عَرَفَةَ. قَالَ: فَإِنْ فَاتَهُ قَالَ: یَصُومُ صَبِیحَةَ الْحَصْبَةِ وَ یَوْمَیْنِ بَعْدَهُ. قَالَ: أَ فَلَا تَقُولُ کَمَا قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْحَسَنِ؟ قَالَ: وَ أَیَّ شَیْءٍ قَالَ؟ قَالَ: یَصُومُ أَیَّامَ التَّشْرِیقِ. قَالَ: إِنَّ جَعْفَراً (علیه السلام) کَانَ یَقُولُ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَمَرَ بِلَالًا یُنَادِی أَنَّ هَذِهِ أَیَّامُ أَکْلٍ وَ شُرْبٍ فَلَا یَصُومَنَّ أَحَدٌ. فَقَالَ یَا أَبَا الْحَسَنِ (علیه السلام) إِنَّ اللَّهَ قَالَ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ قَالَ کَانَ جَعْفَرٌ (علیه السلام) یَقُولُ: ذُو الْقَعْدَةِ وَ ذُو الْحِجَّةِ کِلْتَیْنِ {کِلْتَانِ} أَشْهُرُ الْحَجِّ.

امام کاظم (علیه السلام) [عبدالرحمان‌بن‌حجاج نقل کرده است ... عبّاد بصری نزد امام کاظم (علیه السلام) آمد سلام کرد، نشست و عرض کرد: ای اباالحسن (علیه السلام)] «حکم مردی که در حجّ تمتّع، توانایی قربانی‌کردن نداشته باشد، چیست؟ حضرت فرمود: «باید در روزهایی که خداوند امر فرموده، روزه بگیرد». راوی می‌گوید: من [در حال نماز،] به سخنان آن دو گوش می‌دادم که عبّاد به حضرت عرض کرد: «آن روزها، چه هستند»؟ حضرت فرمود: «یک روز قبل از یوم التّرویه، خود یوم التّرویه و روز عرفه». عبّاد عرض کرد: «اگر آن روزها، سپری شده‌باشد، حکم چیست»؟ حضرت پاسخ داد: «باید روز حصبه (سیزده ذی‌الحجّه) و دو روز بعد از آن، روزه بگیرد». عبّاد، عرض کرد: «آیا شما، قائل به آنچه عبدالله‌بن‌حسن می‌گوید، نیستید»؟ حضرت فرمود: «مگر او چه می‌گوید»؟ عبّاد، پاسخ داد: «او می‌گوید: در این صورت، باید در ایّام تشریق (سه روز بعد از عید قربان) روزه بگیرد». حضرت فرمود: امام صادق (علیه السلام) می‌فرمود: «رسول‌خدا (صلی الله علیه و آله) به بلال امر فرمود که ندا سر دهد که این سه روز، به خوردن و آشامیدن اختصاص دارد و هیچ کسی نباید در این روزها، روزه بگیرد». عبّاد، عرض کرد: «یا اباالحسن (علیه السلام)، پس معنای آیه‌ی فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیامٍ فِی الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ چیست»؟ حضرت پاسخ داد: امام صادق (علیه السلام) می‌فرمود: «تمام روزهای ذی‌القعده و ذی‌الحجّه، از ماه‌های حج، به شمار می‌آید».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۲ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۲۹۱/ تهذیب الأحکام، ج۵، ص۲۳۰؛ فیه: «اصغی» بدل «سمعی» و «بیوم» زیادة و «ذوالقعده» محذوفٌ/ الإستبصار، ج۲، ص۲۷۸/ العیاشی، ج۱، ص۹۱/ البرهان؛ فیه: «اصغی» بدلٌ «سمعی»

و هنگامی که [از بیماری و دشمن] در امان بودید، هرکس با اتمام عمره، حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است [ذبح کند]. و هرکه نیافت، سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است

امیرالمؤمنین (علیه السلام): عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَی قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام)یَقُولُ قَالَ عَلِیٌّ (علیه السلام)فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ قَبْلَ التَّرْوِیَةِ وَ یَوْمَ التَّرْوِیَةِ وَ یَوْمَ عَرَفَةَ فَمَنْ فَاتَتْهُ هَذِهِ الْأَیَّامُ فَلْیُنْشِئْ یَوْمَ الْحَصْبَةِ وَ هِیَ لَیْلَةُ النَّفْرِ.

امام علی (علیه السلام) حمّادبن‌عیسی گوید: شنیدم امام صادق (علیه السلام) می‌فرمود: امام علی (علیه السلام) در سخن خدای تبارک و تعالی فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ فرمود: آن سه روز عبارت است از روز هفتم، روز هشتم و روز عرفه؛ کسی‌که این ایّام را از دست داد باید سه روز پس از عید قربان که همان شب ایّام تشریق است را روزه بگیرد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۴ وسایل الشیعه، ج۱۴، ص۱۸۲/ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۲۹۰ و قرب الإسناد، ص۱۰ و البرهان؛ فیهم: «بیوم» زیادة و «فلیتسحّر لیلة الحصبة» بدل «فلینشی یوم الحصبة»

و هنگامی که [از بیماری و دشمن] در امان بودید، هرکس با اتمام عمره، حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است [ذبح کند]. و هرکه نیافت، سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است

الکاظم (علیه السلام): عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْجَارُودِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ (علیه السلام)قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ قَالَ: قَبْلَ التَّرْوِیَةِ یَصُومُ وَ یَوْمَ التَّرْوِیَةِ وَ یَوْمَ عَرَفَةَ فَمَنْ فَاتَهُ ذَلِکَ فَلْیَقْضِ ذَلِکَ فِی بَقِیَّةِ ذِی الْحِجَّةِ فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فِی کِتَابِهِ الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ.

امام کاظم (علیه السلام) عبدالله‌بن‌جارود گوید: از امام کاظم (علیه السلام) تفسیر آیه‌ی فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیامٍ فِی الْحَجِّ را پرسیدم. حضرت پاسخ داد: منظور این است که باید یک روز پیش از یوم التّرویه، خود یوم‌التّرویه و روز عرفه را روزه بگیرد؛ و اگر آن روزها سپری شده‌باشد، باید قضای آن روزه‌ها را در روزهایی که از ذی‌الحجّه باقیمانده، به‌جای آورد؛ زیرا خداوند در قرآن می‌فرماید: الْحَجُّ أَشْهرٌ مَّعْلُومَاتٌ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۴ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۲۹۲/ وسایل الشیعه، ج۱۴، ص۱۸۳/ العیاشی، ج۱، ص۹۲/ البرهان/ مستدرک الوسایل، ج۱۰، ص۱۱۸؛فیه: «سبعة ایام» زیادة و «فاته ... معلومات» محذوفٌ

و هنگامی که [از بیماری و دشمن] در امان بودید، هرکس با اتمام عمره، حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است [ذبح کند]. و هرکه نیافت، سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است

الصّادق (علیه السلام): فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ یَصُومُ یَوْماً قَبْلَ التَّرْوِیَةِ وَ یَوْمَ التَّرْوِیَةِ وَ یَوْمَ عَرَفَةَ وَ سَبْعَةَ أَیَّامٍ إِذَا رَجَعَ إِلَی أَهْلِهِ وَ لَهُ أَنْ یَصُومَ مَتَی شَاءَ إِذَا دَخَلَ فِی الْحَجِّ وَ إِنْ قَدَّمَ صَوْمَ الثَّلَاثَةِ الْأَیَّامِ فِی أَوَّلِ الْعَشْرِ فَحَسَنٌ وَ إِنْ لَمْ یَصُمْ فِی الْحَجِّ فَلْیَصُمْ فِی الطَّرِیقِ فَإِنْ لَمْ یَصُمْ وَ جَهِلَ ذَلِکَ فَلْیَصُمْ عَشَرَةَ أَیَّامٍ إِذَا رَجَعَ إِلَی أَهْلِهِ.

امام صادق (علیه السلام) روز هفتم و هشتم و نهم ذی‌الحجّه که روز عرفه است و هفت روز پس از بازگشت به منزلش را روزه بگیرد. و بر او واجب است هر وقت که خواست وارد حج شود، روزه بگیرد. و بهتر است سه روز اوّل آن را در ده روز اوّل ماه ذی‌الحجّه روزه بگیرد و اگر در حج روزه نگرفت، در راه بازگشت از حج روزه بگیرد و اگراز روی جهالت، آن زمان هم روزه نگرفت، پس ده روز را پس از بازگشت به منزلش روزه بگیرد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۴ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۹۹/ دعایم الإسلام، ج۱، ص۳۱۸/ مستدرک الوسایل، ج۱۰، ص۱۱۸؛ فیه: «و ان قدّم ... أهله» محذوفٌ

و هنگامی که [از بیماری و دشمن] در امان بودید، هرکس با اتمام عمره، حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است [ذبح کند]. و هرکه نیافت، سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است

الصّادق (علیه السلام): سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ قَالَ إِذَا رَجَعْتَ إِلَی أَهْلِکَ.

امام صادق (علیه السلام) وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ منظور، زمانی است که به‌سوی خانواده‌ی خود بازگشتید.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۴ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۲۹۲/ العیاشی، ج۱، ص۹۲/ وسایل الشیعه، ج۱۴، ص۱۸۳/ البرهان

و هنگامی که [از بیماری و دشمن] در امان بودید، هرکس با اتمام عمره، حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است [ذبح کند]. و هرکه نیافت، سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است

الصّادق (علیه السلام): عَنْ حَفْصِ بْنِ الْبَخْتَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) فِیمَنْ لَمْ یَصُمِ الثَّلَاثَةَ الْأَیَّامِ فِی ذِی الْحِجَّةِ حَتَّی یُهِلَّ الْهِلَالُ. قَالَ: عَلَیْهِ دَمٌ لِأَنَّ اللَّهَ یَقُولُ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ فِی ذِی الْحِجَّةِ. قَالَ ابْنُ أَبِی عُمَیْرٍ: وَ سَقَطَ عَنْهُ السَّبْعَةُ الْأَیَّامِ.

امام صادق (علیه السلام) حفص‌بن‌بَختری گوید: از امام صادق (علیه السلام) حکم کسی که سه روز، روزه‌ی کفّاره را در ماه ذی‌الحجّه به جا نیاورده و ذی‌الحجّه سپری شده است، [چیست]؟ حضرت پاسخ داد: «باید قربانی کند؛ زیرا خداوند می‌فرماید: فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیامٍ فِی الْحَجِّ که منظور، ماه ذی‌الحجّه است».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۴ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۲۹۲/ العیاشی، ج۱، ص۹۲ / وسایل الشیعه، ج۱۴، ص۱۸۷/ البرهان

و هنگامی که [از بیماری و دشمن] در امان بودید، هرکس با اتمام عمره، حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است [ذبح کند]. و هرکه نیافت، سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است

الصّادق (علیه السلام): مَنْ لَمْ یَصُمْ فِی ذِی الْحِجَّةِ حَتَّی یُهَلَ هِلَالُ الْمُحَرَّمِ فَعَلَیْهِ دَمُ شَاةٍ وَ لَیْسَ لَهُ صَوْمٌ وَ یَذْبَحُهُ بِمِنًی.

امام صادق (علیه السلام) کسی که در ماه ذی‌الحجّه روزه نگرفت و ماه محرم فرا رسید، پس گوسفند قربانی‌کردن برعهده‌ی اوست و روزه بر ذمّه‌ی او نیست و باید در منی قربانی کند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۶ الکافی، ج۴، ص۵۰۹/ نورالثقلین

و هنگامی که [از بیماری و دشمن] در امان بودید، هرکس با اتمام عمره، حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است [ذبح کند]. و هرکه نیافت، سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است

علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه): فَإِذَا أَصْبَحَ قَامَ عَلَی الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَ دَعَا وَ هَلَّلَ اللَّهَ وَ سَبَّحَهُ وَ کَبَّرَهُ ثُمَّ ازْدَلَفَ مِنْهَا إِلَی مِنًی وَ رَمَی الْجِمَارَ وَ ذَبَحَ وَ حَلَقَ وَ إِنْ کَانَ غَنِیّاً فَعَلَیْهِ بَدَنَةٌ وَ إِنْ کَانَ بَیْنَ ذَلِکَ فَعَلَیْهِ بَقَرَةٌ وَ إِنْ کَانَ فَقِیراً فَعَلَیْهِ شَاةٌ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ ذَلِکَ فَعَلَیْهِ أَنْ یَصُومَ بِمَکَّةَ ثَلَاثَةَ أَیَّامٍ فَإِذَا رَجَعَ إِلَی مَنْزِلِهِ صَامَ سَبْعَةَ أَیَّامٍ فَتَقُومُ هَذِهِ الْعَشَرَةُ أَیَّامٍ مَقَامَ الْهَدْیِ الَّذِی کَانَ عَلَیْهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ وَ ذَلِکَ لِمَنْ لَیْسَ هُوَ مُقِیمٌ بِمَکَّةَ.

علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) [لازم است حاجی در انجام اعمال حج] صبح‌هنگام به مشعرالحرام عزیمت و دعا کند و خداوند را تهلیل و تسبیح و تکبیر نماید سپس از آنجا به‌سوی منی رود و رمی جمره، قربانی و سر تراشیدن را به‌جای آورد و اگر ثروتمند است، شتر و اگر در سطح متوسّط مالی قرار دارد، گاو و اگر فقیر است، گوسفند قربانی کند و هرکه قربانی نیافت، باید سه روز در مکّه و هفت روز پس از بازگشت به منزلش، روزه بگیرد و این ده روز را به‌جای قربانی که بر عهده‌ی او بوده، قرار دهد و این همان سخن خداوند است: فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ و این در مورد کسانی است که اهل مکّه نباشند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۶ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۹۳

و هنگامی که [از بیماری و دشمن] در امان بودید، هرکس با اتمام عمره، حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است [ذبح کند]. و هرکه نیافت، سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است

الکاظم (علیه السلام): عَنْ عَلِیِّ‌بْنِ‌جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی‌بْنِ‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ صِیَامِ الثَّلَاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ السَّبْعَةِ أَ یَصُومُهَا مُتَوَالِیَةً أَمْ یُفَرِّقُ بَیْنَهُمَا؟ قَالَ: یَصُومُ الثَّلَاثَةَ لَا یُفَرِّقُ بَیْنَهَا وَ السَّبْعَةَ لَا یُفَرِّقُ بَیْنَهَا وَ لَا یَجْمَعُ السَّبْعَةَ وَ الثَّلَاثَةَ جَمِیعاً.

امام کاظم (علیه السلام) علیّ‌بن‌جعفر از برادرش امام کاظم (علیه السلام) نقل کرده است: پرسیدم: آیا باید سه روز، روزه در حج و هفت روز روزه [در منزل]، پشت سر هم گرفته شود یا اینکه باید میان آن‌ها فاصله باشد؟ حضرت پاسخ داد: «در بین خودِ آن سه روز و در بین خودِ آن هفت روز نباید هیچ فاصله‌ای بیفتد، ولی آن سه روز و آن هفت روز را نباید پشت سر هم روزه گرفت».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۶ وسایل الشیعه، ج۱۴، ص۱۸۴/ البرهان

و هنگامی که [از بیماری و دشمن] در امان بودید، هرکس با اتمام عمره، حجّ را آغاز کند، آنچه از قربانی برای او میسّر است [ذبح کند]. و هرکه نیافت، سه روز در ایام حجّ و هفت روز هنگامی که باز می‌گردید، روزه بدارد. این، ده روز کامل است

الصّادق (علیه السلام): السَّبْعَةُ الْأَیَّامِ وَ الثَّلَاثَةُ الْأَیَّامِ فِی الْحَجِ لَا تُفَرَّقُ إِنَّمَا هِیَ بِمَنْزِلَةِ الثَّلَاثَةِ الْأَیَّامِ فِی الْیَمِینِ.

امام صادق (علیه السلام) هفت روز و سه روز در حج فرقی نمی‌کند و مانند سه روز کفّاره‌ی شکستن قسم، باید متوالی و بدون فاصله باشد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۶ نورالثقلین

این، ده روز کامل است

علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه): قَالَ: کَمَالُهَا کَمَالُ الْأُضْحِیَّةِ.

علی‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه) کامل‌شدن آن ده روز، به معنای کامل‌شدن [کفّاره‌ی آن] قربانی است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۶ الکافی، ج۴، ص۵۱۰/ وسایل الشیعه، ج۱۴، ص۱۸۰/ نورالثقلین/ البرهان

این، ده روز کامل است

الباقر (علیه السلام): أَنَ الْمَعْنَی کَامِلَةٌ مِنَ الْهَدْیِ إِذَا وَقَعَتْ بَدَلًا مِنْهُ اسْتَکْمَلَتْ ثَوَابَهُ.

امام باقر (علیه السلام) معنای کامِلَةٌ در مورد قربانی، آن است که اگر [انسان] به‌جای قربانی، ده روز روزه را بگیرد، از ثواب کامل قربانی‌کردن برخوردار می‌شود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۶ فقه القرآن، ج۱، ص۲۷۹

این، ده روز کامل است

الصّادق (علیه السلام): أَیَّ شَیْءٍ یَعْنِی بِکَامِلَةٍ؟ قَالَ: سَبْعَةً وَ ثَلَاثَةً. قَالَ: وَ یَخْتَلُّ ذَا عَلَی ذِی حِجاً إِنَّ سَبْعَةً وَ ثَلَاثَةً عَشَرَةٌ. قَالَ: فَأَیُّ شَیْءٍ هُوَ أَصْلَحَکَ اللَّهُ؟ قَالَ: انْظُرْ قَالَ لَا عِلْمَ لِی فَأَیُّ شَیْءٍ هُوَ أَصْلَحَکَ اللَّهُ؟ قَالَ: الْکَامِلُ کَمَالُهَا کَمَالُ الْأُضْحِیَّةِ سَوَاءٌ أَتَیْتَ بِهَا أَوْ أَتَیْتَ بِالْأُضْحِیَّةِ تَمَامُهَا کَمَالُ الْأُضْحِیَّةِ.

امام صادق (علیه السلام) [از امام (علیه السلام) سؤال شد] «چه چیزی کامل می‌شود»؟ فرمود: «[کامل‌شدن عدد ده روزکامل] به معنی هفت روز به‌علاوه‌ی سه روز است». پرسیده شد در این صورت اگر هفت‌روز و سه روز پس از آن که ده روز را کامل می‌کند [به عهده‌ی حاجی باشد] که به اعمال حاجی خللی ایجاد می‌کند. فرمود: «نگاه کن و ببین! خداوند چه چیزی را برای تو مناسب و مفید دانست»؟ گفت: «من نمی‌دانم که خداوند چه چیزی را مناسب و مفید دانسته». فرمود: مراد از الکامل، کامل‌کردن آن ده روز است و به تعبیر دیگر، کامل‌کردن قربانی است زیرا قربانی‌کردن یا با ذبح قربانی و یا با ده روز روزه گرفتن تکمیل می‌شود و [این‌ها] هیچ فرقی ندارد؛ کامل‌کردن آن ده روز، تکمیل‌کردن قربانی می‌باشد».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۶ نورالثقلین/ البرهان؛ فیه: «یخفی» بدلٌ «یختلّ»/ تهذیب الأحکام، ج۵، ص۴۰/ وسایل الشیعه، ج۱۴، ص۱۸۱

[البتّه] این برای کسی است که خانواده‌ی او، نزد مسجدالحرام ساکن نباشد اهل مکّه و اطراف آن نباشد)

الصّادق (علیه السلام): لَیْسَ لِأَهْلِ سَرِفٍ وَ لَا لِأَهْلِ مَرٍّ وَ لَا لِأَهْلِ مَکَّةَ مُتْعَةٌ یَقُولُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ.

امام صادق (علیه السلام) ساکنین سَرِف، مَرّ (دو شهر در نزدیکی مکّه) و مکّه، حجّ تمتّع ندارند؛ چراکه خداوند متعال می‌فرماید: ذَلِکَ لِمَن لَّمْ یکُنْ أَهلُه حَاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۸ الکافی، ج۴، ص۲۹۹/ الإستبصار، ج۲، ص۱۵۷/ العیاشی، ج۱، ص۹۴/ تهذیب الأحکام، ج۵، ص۴۹۲/ نورالثقلین/ البرهان

[البتّه] این برای کسی است که خانواده‌ی او، نزد مسجدالحرام ساکن نباشد اهل مکّه و اطراف آن نباشد)

الکاظم (علیه السلام): عَنْ عَلِیِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِیهِ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ (علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ أَهْلِ مَکَّةَ هَلْ یَصْلُحُ لَهُمْ أَنْ یَتَمَتَّعُوا فِی الْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ قَالَ: لَا یَصْلُحُ لِأَهْلِ مَکَّةَ الْمُتْعَةُ وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ.

امام کاظم (علیه السلام) علیّ‌بن‌جعفر برادر امام کاظم (علیه السلام) گوید: پرسیدم: «آیا ساکنین مکّه می‌توانند پس از عمره، به انجام اعمال حجّ تمتّع بپردازند»؟ حضرت پاسخ داد: «ساکنین مکه، [با چنین شرایطی] شرایط انجام حجّ تمتّع را ندارند؛ زیرا خداوند می‌فرماید: ذَلِکَ لِمَن لَّمْ یکُنْ أَهلُه حَاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۸ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۸۷/ الإستبصار، ج۲، ص۱۵۷/ تهذیب الأحکام، ج۵، ص۳۲/ العیاشی، ج۱، ص۹۴/ وسایل الشیعه، ج۱۱، ص۲۵۹/ مستدرک الوسایل، ج۸، ص۸۹/ البرهان

[البتّه] این برای کسی است که خانواده‌ی او، نزد مسجدالحرام ساکن نباشد اهل مکّه و اطراف آن نباشد)

الصّادق (علیه السلام): یَعْنِی أَهْلَ مَکَّةَ لَیْسَ عَلَیْهِمْ مُتْعَةٌ کُلُّ مَنْ کَانَ أَهْلُهُ دُونَ ثَمَانِیَةٍ وَ أَرْبَعِینَ مِیلًا ذَاتَ عِرْقٍ وَ عُسْفَانَ کَمَا یَدُورُ حَوْلَ مَکَّةَ فَهُوَ مِمَّنْ دَخَلَ فِی هَذِهِ الْآیَةِ وَ کُلُّ مَنْ کَانَ أَهْلُهُ وَرَاءَ ذَلِکَ فَعَلَیْهِ الْمُتْعَةُ.

امام صادق (علیه السلام) منظور از آیه، ساکنین مکّه می‌باشد، که حجّ تمتّع بر آن‌ها واجب نیست. همچنین این حکم، شامل کسانی می‌شود که فاصله‌ی منزلشان تا مسجدالحرام کمتر از چهل و هشت مایل (تقریبا هفتادوهفت کیلومتر) است؛ مانند: ساکنین ذات عِرق و عُسفان که حوالی مکّه زندگی می‌کنند و حجّ تمتّع بر آن‌ها واجب نیست. ولی کسانی‌که فاصله‌ی منزلشان تا مسجدالحرام از این مقدار بیشتر است، باید حجّ تمتّع به‌جای آورند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۸ الإستبصار، ج۲، ص۱۵۷/ تهذیب الأحکام، ج۵، ص۳۳/ عوالی اللآلی، ج۲، ص۹۱/ وسایل الشیعه، ج۱۱، ص۲۵۹/ البرهان

[البتّه] این برای کسی است که خانواده‌ی او، نزد مسجدالحرام ساکن نباشد اهل مکّه و اطراف آن نباشد)

الصّادق (علیه السلام): مَنْ کَانَ مَنْزِلُهُ عَلَی ثَمَانِیَةَ عَشَرَ مِیلًا مِنْ بَیْنِ یَدَیْهَا وَ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ مِیلًا مِنْ خَلْفِهَا وَ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ مِیلًا عَنْ یَمِینِهَا وَ ثَمَانِیَةَ عَشَرَ مِیلًا عَنْ یَسَارِهَا فَلَا مُتْعَةَ لَهُ مِثْلَ مَرٍّ وَ أَشْبَاهِهَا.

امام صادق (علیه السلام) کسانی‌که در هیجده مایلی (تقریباً بیست‌ونه کیلومتر) مکّه زندگی می‌کنند، می‌توانند حجّ تمتّع به‌جا بیاورند؛ خواه در سمت مقابل حرم باشند و یا در سمت پشت و یا دست راست و یا دست چپ؛ مانند درّه‌ی «مرّ» (که تا مکّه یک روز راه فاصله دارد) و امثال آن.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۸ الکافی، ج۴، ص۳۰۰/ وسایل الشیعه، ج۱۱، ص۲۶۱/ نورالثقلین/ البرهان

[البتّه] این برای کسی است که خانواده‌ی او، نزد مسجدالحرام ساکن نباشد اهل مکّه و اطراف آن نباشد)

الصّادق (علیه السلام): لَیْسَ لِأَهْلِ مَکَّةَ أَنْ یَتَمَتَّعُوا وَ لَا لِمَنْ أَقَامَ بِمَکَّةَ مُجَاوِراً مِنْ غَیْرِ أَهْلِهَا وَ مَنْ دَخَلَ مَکَّةَ بِالْعُمْرَةِ فِی شُهُورِ الْحَجِّ ثُمَّ أَقَامَ بِهَا إِلَی أَنْ یَحُجَّ فَهُوَ مُتَمَتِّعٌ وَ إِنِ انْصَرَفَ فَلَا شَیْءَ عَلَیْهِ فَهِیَ عُمْرَةٌ مُفْرَدَةٌ.

امام صادق (علیه السلام) بر اهل مکّه و کسی‌که اهل مکّه نیست ولی در جوار مکّه، اقامت کرده، حجّ تمتّع واجب نیست امّا کسی‌که در ماه‌های حج، جهت به‌جای‌آوردن عمره وارد مکّه شده و تا برگزاری و به‌جای‌آوردن حج، در آنجا اقامت کرده است، حجّ واجب بر عهده دارد و حاجی می‌باشد و چنانچه منصرف شد، چیزی بر ذمّه‌ی او نیست و حجّ عمره‌ی مفرده به‌جای آورده است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۸ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۹۹/ دعایم الإسلام، ج۱، ص۳۱۸/ مستدرک الوسایل، ج۸، ص۹۰؛ فیه: «و من دخل ... مفردة» محذوفٌ

[البتّه] این برای کسی است که خانواده‌ی او، نزد مسجدالحرام ساکن نباشد اهل مکّه و اطراف آن نباشد)

الصّادق (علیه السلام): عَنْ أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) فِی حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ قَالَ: دُونَ الْمَوَاقِیتِ إِلَی مَکَّةَ فَهُوَ مِنْ حَاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ لَیْسَ لَهُمْ مُتْعَةٌ.

امام صادق (علیه السلام) از امام صادق (علیه السلام) پیرامون تفسیر آیه‌ی: حَاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ روایت است که فرمود: منظور از: حَاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ کسانی هستند که فاصله‌ی منزلشان تا مکّه، کمتر از حدّ میقات (محل احرام‌بستن حجّاج) می‌باشد و حجّ تمتّع بر آنها، واجب نیست.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۸ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۸۷/ العیاشی، ج۱، ص۹۴/ وسایل الشیعه، ج۱۱، ص۲۶۰/ وسایل الشیعه، ج۱۱، ص۲۶۰؛ فیه: «الأرقات» بدل «مواقیت» و «فهو من حاضری ... متعة» محذوفٌ/ البرهان

[البتّه] این برای کسی است که خانواده‌ی او، نزد مسجدالحرام ساکن نباشد اهل مکّه و اطراف آن نباشد)

الصّادق (علیه السلام): لَا یَجُوزُ الْقِرَانُ وَ الْإِفْرَادُ إِلَّا لِمَنْ کَانَ أَهْلُهُ حَاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ.

امام صادق (علیه السلام) نباید حجّ قران (مخصوص ساکنان مکّه و حوالی آن است که حاجی در هنگام بستن احرام، باید قربانی را همراه خود بیاورد) و اِفراد (همان حجّ قران است امّا نیاز به همراه‌داشتن قربانی نیست) به‌جای آورَد؛ مگر کسی که اهل و عیالش در مکّه باشد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۶۸ وسایل الشیعه، ج۱۱، ص۲۳۳/ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۹۲/ نورالثقلین/ بحارالأنوار، ج۱۰، ص۲۲۴/ الخصال، ج۲، ص۶۰۵

[البتّه] این برای کسی است که خانواده‌ی او، نزد مسجدالحرام ساکن نباشد اهل مکّه و اطراف آن نباشد)

الرضا (علیه السلام): لَا یَجُوزُ لِأَهْلِ مَکَّةَ وَ حَاضِرِیهَا التَّمَتُّعُ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ وَ لَیْسَ لَهُمَا إِلَّا الْقِرَانُ وَ الْإِفْرَادُ لِقَوْلِ اللَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ ثُمَّ قَالَ عَزَّوَجَلَّ ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ مَکَّةَ وَ مِنْ حَوْلِهَا عَلَی ثَمَانِیَةٍ وَ أَرْبَعِینَ مِیلًا.

امام رضا (علیه السلام) اهل مکّه و کسانی که در مکّه ساکن هستند نباید پس از حجّ عمره به تمتّع بپردازند و برای ایشان فقط حجّ قران و اِفراد جایز است، این کلام الهی است: فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ سپس خدای عزّوجلّ فرمود: ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ یعنی مکّه؛ و منظور از وَ مِنْ حَوْلِهَا فاصله‌ی چهل‌وهشت مایلی مکّه است.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۷۰ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۹۴/ فقه الرضا (ص۲۱۴/ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۸۷/ مستدرک الوسایل، ج۸، ص۸۹

[البتّه] این برای کسی است که خانواده‌ی او، نزد مسجدالحرام ساکن نباشد اهل مکّه و اطراف آن نباشد)

الرضا (علیه السلام): إِذَا کَانَ الرَّجُلُ مِنْ حَاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَفْرَدَ بِالْحَجِّ وَ إِنْ شَاءَ سَاقَ الْهَدْیَ وَ یَکُونُ عَلَی إِحْرَامِهِ حَتَّی یَقْضِیَ الْمَنَاسِکَ کُلَّهَا.

امام رضا (علیه السلام) اگر مردی از ساکنان مسجدالحرام، حجّ مفرده به‌جای آورده و بخواهد قربانی دهد، باید تا پایان تمام مناسک، صبر کند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۷۰ مستدرک الوسایل، ج۸، ص۸۹

گناهی بر شما نیست که از فضل پروردگارتان [و از منافع اقتصادی در ایّام حجّ] بهره گیرید [که از منافع حجّ، پی‌ریزی، اقتصاد صحیح اسلامی است]

الصّادق (علیه السلام): لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ یَعْنِی الرِّزْقَ إِذَا أَحَلَّ الرَّجُلُ مِنْ إِحْرَامِهِ وَ قَضَی نُسُکَهُ فَلْیَشْتَرِ وَ لْیَبِعْ فِی الْمَوْسِمِ.

امام صادق (علیه السلام) [در توضیح آیه] فرمود: منظور از فضل، روزی است. هنگامی که مرد، از احرام خارج شد و مناسک حج را به پایان رسانید، می‌تواند در موسم حج، به تجارت مشغول شود.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۷۶ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۳۷۲/ العیاشی، ج۱، ص۹۶/ وسایل الشیعه، ج۱۱، ص۶۰/ مستدرک الوسایل، ج۱۰، ص۱۶۶/ البرهان

گناهی بر شما نیست که از فضل پروردگارتان [و از منافع اقتصادی در ایّام حجّ] بهره گیرید [که از منافع حجّ، پی‌ریزی، اقتصاد صحیح اسلامی است]

الصّادق (علیه السلام): أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ أیْ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبّکُمْ.

امام صادق (علیه السلام) «از فضل پروردگارتان بهره بگیرید»، یعنی از پروردگارتان، طلب مغفرت کنید.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۷۶ عوالی اللآلی، ج۲، ص۹۲

گناهی بر شما نیست که از فضل پروردگارتان [و از منافع اقتصادی در ایّام حجّ] بهره گیرید [که از منافع حجّ، پی‌ریزی، اقتصاد صحیح اسلامی است]

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه): فَقَالَ الْمَعْنَی لَا جُنَاحَ عَلَیْکُمْ أَنْ تَحُجُّوا أَوْ تکرهوا {تَکْرُوا} الْجِمَالَ لِلرُّکُوبِ وَ الْعَمَلِ.

ابن‌عباس (رحمة الله علیه) لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ یعنی برای شما مانعی نیست؛ اگر حج به‌جای آورید یا شتران را برای سواری‌دادن و کارکردن، وادار کنید [مانعی وجود دارد].

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۷۶ فقه القرآن ج:۲، ص۶۴

و هنگامی که از «عرفات» کوچ کردید، خدا را نزد «مشعرالحرام» یاد کنید. او را یاد کنید همان‌گونه که شما را هدایت نمود؛ و قطعاً شما پیش از این، از گمراهان بودید

العسکری (علیه السلام): قَالَ اللَّهُ تَعَالَی لِلْحُجَّاجِ فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ وَ مَضَیْتُمْ إِلَی الْمُزْدَلِفَةِ فَاذْکُرُوا اللهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ بِآلَائِهِ وَ نَعْمَائِهِ وَ الصَّلَاةِ عَلَی مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) سَیِّدِ أَنْبِیَائِهِ وَ عَلَی عَلِیٍّ (علیه السلام) سَیِّدِ أَصْفِیَائِهِ وَ اذْکُرُوهُ کَما هَداکُمْ لِدِینِهِ وَ الْإِیمَانِ بِرَسُولِهِ وَ إِنْ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّینَ عَنْ دِینِهِ قَبْلَ أَنْ یَهْدِیَکُمْ إِلَی دِینِهِ.

امام عسکری (علیه السلام) [یعنی] خداوند متعال به حاجیان می‌فرماید: «پس اگر از عرفات کوچ کردید و به‌سوی مزدلفه رفتید، در مشعرالحرام از بخشش و نعمت‌های خداوند یاد کنید و بر محمّد (صلی الله علیه و آله)، سرور پیامبران و بر علی (علیه السلام) سرور اوصیاء، درود فرستید و او را یاد کنید که شما را به‌سوی دین خود و ایمان به پیامبرش هدایت کرد. محقّقاً شما قبلاً از گمراهان بودید و قبل از اینکه [خداوند] شما را به دین خویش هدایت کند، در گمراهی از دینش به سر می‌بردید».

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۷۶ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۲۵۷/ الإمام العسکری، ص۶۰۵

و هنگامی که از «عرفات» کوچ کردید، خدا را نزد «مشعرالحرام» یاد کنید. او را یاد کنید همان‌گونه که شما را هدایت نمود؛ و قطعاً شما پیش از این، از گمراهان بودید

الصّادق (علیه السلام): کَانُوا إِذَا أَقَامُوا بِمِنًی بَعْدَ النَّحْرِ تَفَاخَرُوا فَقَالَ الرَّجُلُ مِنْهُمْ: کَانَ أَبِی یَفْعَلُ کَذَا وَ کَذَا فَقَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللهَ ... کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً قَالَ وَ التَّکْبِیرُ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ اللَّهُ أَکْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا هَدَانَا اللَّهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا رَزَقَنَا مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعَامِ.

امام صادق (علیه السلام) [در زمان پیامبر، مسلمانان] هنگامی که بعد از قربانی به‌سوی منی آمدند، افتخارات اجدادی خود را به رخ یکدیگر می‌کشیدند. پس یکی از آن حاجیان گفت: «پدر من چنین و چنان کرده است»! و خداوند عزّوجلّ فرمود: فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللهَ ... همان‌طور که از پدرانتان یاد می‌کنید، خدا را نیز یاد کنید، حتّی از آن هم شدیدتر؛ و آن‌ها تکبیر گفتند: اللهُ أَکْبَرُ اللهُ أَکْبَرُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَ اللهُ أَکْبَرُ اللهُ أَکْبَرُ وَ لِلهِ الْحَمْدُ اللهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا هَدَانَا اللهُ أَکْبَرُ عَلَی مَا رَزَقَنَا مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعَامِ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۷۶ وسایل الشیعه، ج۷، ص۴۵۹

و هنگامی که از «عرفات» کوچ کردید، خدا را نزد «مشعرالحرام» یاد کنید. او را یاد کنید همان‌گونه که شما را هدایت نمود؛ و قطعاً شما پیش از این، از گمراهان بودید

الصّادقین (علیه السلام): قَالَ جَبْرَئِیلُ لِإِبْرَاهِیم (علیه السلام) ... هَذِهِ عَرَفَاتٌ فَاعْرِفْ بِهَا مَنَاسِکَکَ وَ اعْتَرِفْ بِذَنْبِکَ فَسُمِّیَ عَرَفَات.

امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام) جبرئیل (علیه السلام) به ابراهیم (علیه السلام) گفت: «این عرفات است؛ به‌وسیله‌ی آن مناسکت را بشناس و به گناهانت اعتراف کن». پس [از آن روی، این مکان] عرفات نامیده شد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۷۸ وسایل الشیعه، ج۱۱، ص۲۳۰/ نورالثقلین

و هنگامی که از «عرفات» کوچ کردید، خدا را نزد «مشعرالحرام» یاد کنید. او را یاد کنید همان‌گونه که شما را هدایت نمود؛ و قطعاً شما پیش از این، از گمراهان بودید

امیرالمؤمنین (علیه السلام): سَبَبُ تَسْمِیَتِهَا بِعَرَفَاتٍ فَقِیلَ لِأَنَّ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) عَرَفَهَا بِمَا تَقَدَّمَ لَهُ مِنِ النَّعْتِ لَهَا وَ الْوَصْفِ.

امام علی (علیه السلام) گفته‌می‌شود: علّت نام‌گذاری «عرفات» به این نام، آن است که ابراهیم (علیه السلام) آن را به‌خاطر وصف و صفتی که از عرفات برای او نشان داده شده بود، شناخت.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۷۸ علل الشرایع، ج۲، ص۴۳۶/ نورالثقلین

و هنگامی که از «عرفات» کوچ کردید، خدا را نزد «مشعرالحرام» یاد کنید. او را یاد کنید همان‌گونه که شما را هدایت نمود؛ و قطعاً شما پیش از این، از گمراهان بودید

الصّادق (علیه السلام): عَنْ مُعَاوِیَة‌بْنِ‌عَمَّارٍ قَال: سَأَلْتَ أَبَاعَبْدِ‌اللَّهِ (علیه السلام) عَنْ عَرَفَاتٍ لِمَ سُمِّیَتْ عَرَفَاتٍ؟ فَقَالَ: إِنَّ جَبْرَئِیلَ خَرَجَ بِإِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) یَوْمَ عَرَفَةَ فَلَمَّا زَالَتِ الشَّمْسُ قَالَ لَهُ جَبْرَئِیلُ: یَا إِبْرَاهِیمُ (علیه السلام) اعْتَرِفْ بِذَنْبِکَ وَ اعْرِفْ مَنَاسِکَکَ. فَسُمِّیَتْ عَرَفَاتٍ لِقَوْلِ جَبْرَئِیلَ اعْتَرِفْ فَاعْتَرَف.

امام صادق (علیه السلام) از معاویه‌بن‌عمّار نقل شده است: از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم: «چرا عرفات را به عرفات موسوم نموده‌اند»؟ حضرت فرمود: «روز عرفه، جبرئیل (علیه السلام) حضرت ابراهیم (علیه السلام) را بیرون برد. وقتی خورشید به زوال گرایید به او فرمود: «ای ابراهیم! به لغزش خود اعتراف کن و به مناسک خویش آگاه شو»! پس به‌سبب کلام جبرئیل (علیه السلام) که گفت: «اعتراف کن»! و ابراهیم (علیه السلام) هم اعتراف نمود، آن سرزمین را عرفه خواندند.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۷۸ نورالثقلین

کلّیات

الصّادق (علیه السلام): نَزَلَتِ الْمَائِدَةُ کَمَلًا وَ نَزَلَ مَعَهَا سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ.

امام صادق (علیه السلام)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۵۲ نورالثقلین

کلّیات

امیرالمؤمنین (علیه السلام): إِنَّمَا أُنْزِلَتِ الْمَائِدَةُ قَبْلَ أَنْ یُقْبَضَ بِشَهْرَیْنِ.

امام علی (علیه السلام)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۵۲ وسایل الشیعة، ج۱، ص: ۴۵۸/ نورالثقلین/ البرهان

کلّیات

امیرالمؤمنین (علیه السلام): عَنْ عِیسَی بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیٍّ (علیه السلام) قَالَ: کَانَ الْقُرْآنُ یَنْسَخُ بَعْضُهُ بَعْضاً وَ إِنَّمَا کَانَ یُؤْخَذُ مِنْ أَمْرِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِآخِرِهِ فَکَانَ مِنْ آخِرِ مَا نَزَلَ عَلَیْهِ سُورَةُ الْمَائِدَةِ نَسَخَتْ مَا قَبْلَهَا وَ لَمْ یَنْسَخْهَا شَیْءٌ فَلَقَدْ نَزَلَتْ عَلَیْهِ وَ هُوَ عَلَی بَغْلَتِهِ الشَّهْبَاءَ وَ ثَقُلَ عَلَیْهَا الْوَحْیُ حَتَّی وَقَفَ وَ تَدَلَّی بَطْنُهَا حَتَّی رُئِیَتْ سُرَّتُهَا تَکَادُ تَمَسُّ الْأَرْضَ وَ أُغْمِیَ عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) حَتَّی وَضَعَ یَدَهُ عَلَی ذُؤَابَةِ مُنَبِّهِ بْنِ وَهْبٍ الْجُمَحِیِّ ثُمَّ رُفِعَ ذَلِکَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَقَرَأَ عَلَیْنَا سُورَةَ الْمَائِدَةِ فَعَمِلَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ عَمِلْنَا.

امام علی (علیه السلام)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۵۲ بحار الأنوار، ج۱۸، ص۲۷۱/ نورالثقلین/ البرهان

ثواب قرائت

الباقر (علیه السلام): مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْمَائِدَةِ فِی کُلِ یَوْمِ خَمِیسٍ لَمْ یَلْتَبِسْ إِیمَانُهُ بِظُلْمٍ وَ لَمْ یُشْرِکْ بِهِ أَبَداً.

امام باقر (علیه السلام)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۵۲ ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص۱۰۵/ نورالثقلین/ البرهان

ثواب قرائت

الرّسول (صلی الله علیه و آله): مَنْ قَرَأَ سُورَةَ الْمَائِدَةِ أُعْطِیَ مِنَ الْأَجْرِ بِعَدَدِ کُلِّ یَهُودِیٍّ وَ نَصْرَانِیٍّ یَتَنَفَّسُ فِی دَارِ الدُّنْیَا عَشْرَ حَسَنَاتٍ وَ مُحِیَ عَنْهُ عَشْرُ سَیِّئَاتٍ وَ رُفِعَ لَهُ عَشْرُ دَرَجَاتٍ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۵۲ نورالثقلین/ البرهان

ای کسانی که ایمان آورده‌اید

السّجاد (علیه السلام): لَیْسَ فِی الْقُرْآنِ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِلَّا وَ هِیَ فِی التَّوْرَاةِ یَا أَیُّهَا الْمَسَاکِینُ.

امام سجّاد (علیه السلام)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۵۴ مسایل علی بن جعفر و مستدرکاتها، ص۳۱۲/ البرهان/ نورالثقلین

ای کسانی که ایمان آورده‌اید

الرضا (علیه السلام): لَیْسَ فِی الْقُرْآنِ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِلَّا فِی حَقِّنَا.

امام رضا (علیه السلام)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۵۴ المناقب، ج۳، ص۵۳/ البرهان

ای کسانی که ایمان آورده‌اید

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه): مَا نَزَلَتْ آیَةُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِلَّا وَ عَلِیٌّ (علیه السلام) شَرِیفُهَا وَ أَمِیرُهَا.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۵۴ بحار الأنوار، ج۳۶، ص۹۹/ البرهان

به پیمان‌ها [و قراردادها] وفا کنید

الصّادق (علیه السلام): عَنْ عَبْدِ اللهِ بْنِ سَنَانٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَاعَبْدِاللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ؟ قَالَ: الْعُهُودُ.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۵۴ بحرالعرفان، ج۶، ص۳

به پیمان‌ها [و قراردادها] وفا کنید

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه): هُوَ مَا أَحَلَّ وَ حَرَّمَ وَ مَا فَرَضَ وَ مَا حَدَّ فِی الْقُرْآنِ أَیْ فَلَا تَتَعَدَّوْا وَ لَا تَنْکُثُوا.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۵۴ بحارالأنوار، ج۷۲، ص۹۵/ القمی، ج۱، ص۱۶۰/ العیاشی، ج۱، ص۲۸۹/ وسایل الشیعة، ج۲۳، ص۳۲۷/ نورالثقلین/ البرهان

به پیمان‌ها [و قراردادها] وفا کنید

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه): أَوْفُوا بِالْعُقُودِ أَیْ بِالْعُهُودِ وَ ذَلِکَ هُوَ الْحَلْفُ.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۵۴ بحرالعرفان، ج۶، ص۲

به پیمان‌ها [و قراردادها] وفا کنید

الرّسول (صلی الله علیه و آله): الْعِدَةُ دَیْنُ وَ قَدْ أَثْنَی اللَّهُ سُبْحَانَهُ عَلَی إِسْمَاعِیلَ (علیه السلام) فَقَالَ: إِنَّهُ کَانَ صادِقَ الْوَعْدِ. وَ قَالَ سُبْحَانَهُ: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۵۴ شرح نهج البلاغة، ج۱۰، ص۱۴۰

به پیمان‌ها [و قراردادها] وفا کنید

امیرالمؤمنین (علیه السلام): فی وقعة‌صفین: فَقَالَ (علیه السلام) وَیْحَکُمْ أَ بَعْدَ الرِّضَا وَ الْمِیثَاقِ وَ الْعَهْدِ نَرْجِعُ أَلَیْسَ اللَّهُ تَعَالَی قَدْ قَالَ أَوْفُوا بِالْعُقُودِ {الْمَائِدَةَ} وَ قَالَ: أَوْفُوا بِعَهْدِ اللهِ إِذا عاهَدْتُمْ وَ لا تَنْقُضُوا الْأَیْمانَ بَعْدَ تَوْکِیدِها وَ قَدْ جَعَلْتُمُ اللهَ عَلَیْکُمْ کَفِیلًا {النَّحْلَ} فَأَبَی أَنْ یَرْجِعَ وَ أَبَتِ الْخَوَارِجُ إِلَّا تَذْلِیلَ التَّحْکِیمِ وَ الطَّعْنَ فِیهِ فَبَرِئُوا مِنْ عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ بَرِئَ مِنْهُمْ عَلِی (علیه السلام).

امام علی (علیه السلام)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۵۴ بحارالأنوار، ج۳۲، ص۵۴۴/ وقعة صفین، ص۵۱۴/ شرح نهج البلاغة، ج۲، ص۲۳۷

چهار پایان [و جنین آن‌ها] برای شما حلال شده است؛ مگر آنچه بر شما خوانده می‌شود [و استثنا خواهد شد]

امیرالمؤمنین (علیه السلام): وَ أَمَّا مَا فِی الْقُرْآنِ تَأْوِیلُهُ فِی تَنْزِیلِهِ فَهُوَ کُلُّ آیَةٍ مُحْکَمَةٍ نَزَلَتْ فِی تَحْرِیمِ شَیْءٍ مِنَ الْأُمُورِ الْمُتَعَارَفَةِ الَّتِی کَانَتْ فِی أَیَّامِ الْعَرَبِ تَأْوِیلُهَا فِی تَنْزِیلِهَا فَلَیْسَ یُحْتَاجُ فِیهَا إِلَی تَفْسِیرٍ أَکْثَرَ مِنْ تَأْوِیلِهَا وَ ذَلِکَ مِثْلُ قَوْلِهِ تَعَالَی فِی التَّحْرِیمِ حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهاتُکُمْ وَ بَناتُکُمْ وَ أَخَواتُکُمْ ... وَ قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ فِی مَعْنَی التَّحْلِیلِ أُحِلَّ لَکُمْ صَیْدُ الْبَحْرِ وَ طَعامُهُ مَتاعاً لَکُمْ وَ لِلسَّیَّارَةِ وَ قَوْلِهِ وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا وَ قَوْلِهِ تَعَالَی یَسْئَلُونَکَ ما ذا أُحِلَّ لَهُمْ إِلَی قَوْلِهِ مِمَّا عَلَّمَکُمُ اللهُ وَ قَوْلِهِ وَ طَعامُکُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَ قَوْلِهِ أَوْفُوا بِالْعُقُودِ أُحِلَّتْ لَکُمْ بَهِیمَةُ الْأَنْعامِ إِلَّا ما یُتْلی عَلَیْکُمْ غَیْرَ مُحِلِّی الصَّیْدِ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ وَ قَوْلِهِ أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیامِ الرَّفَثُ إِلی نِسائِکُمْ وَ قَوْلِهِ لا تُحَرِّمُوا طَیِّباتِ ما أَحَلَّ اللهُ لَکُمْ وَ مِثْلُهُ کَثِیرٌ.

امام علی (علیه السلام)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۵۶ بحارالأنوار، ج۶۲، ص۱۳۸/ بحارالأنوار، ج۹۰، ص۶۷/ وسایل الشیعة، ج۲۵، ص۱۰

چهار پایان [و جنین آن‌ها] برای شما حلال شده است؛ مگر آنچه بر شما خوانده می‌شود [و استثنا خواهد شد]

: الصّادقین ( عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌مُسْلِمٍ قَالَ سَأَلْتُ أَحَدَهُمَا (عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أُحِلَّتْ لَکُمْ بَهِیمَةُ الْأَنْعامِ فَقَالَ الْجَنِینُ فِی بَطْنِ أُمِّهِ إِذَا أَشْعَرَ وَ أَوْبَرَ فَذَکَاتُهُ ذَکَاةُ أُمِّهِ فَذَلِکَ الَّذِی عَنَی اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ.

امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۵۶ الکافی، ج۶، ص۲۳۴/ تهذیب الأحکام، ج۹، ص۵۸/ بحارالأنوار، ج۶۱، ص۹۸/ عوالی اللآلی، ج۳، ص۴۶۱/ وسایل الشیعة، ج۲۴، ص۳۳/ نورالثقلین/ البرهان

چهار پایان [و جنین آن‌ها] برای شما حلال شده است؛ مگر آنچه بر شما خوانده می‌شود [و استثنا خواهد شد]

الصّادق (علیه السلام): عَنْ أَحْمَدَ‌بْنِ‌مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی‌نَصْرٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی‎عَبْدِاللَّهِ (علیه السلام): أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ أُحِلَّتْ لَکُمْ بَهِیمَةُ الْأَنْعامِ قَالَ الْجَنِینُ فِی بَطْنِ أُمِّهِ إِذَا أَشْعَرَ وَ أَوْبَرَ فَذَکَاتُهَا ذَکَاتُهُ وَ إِنْ لَمْ یُشْعِرْ وَ لَمْ یُوبِرْ فَلَا یُؤْکَلُ.

امام صادق (علیه السلام)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۵۶ بحارالأنوار، ج۶۳، ص۳۳/ من لایحضره الفقیه، ج۳، ص۳۲۸/ العیاشی، ج۱، ص۲۹۰/ دعایم الإسلام، ج۲، ص۱۷۸/ وسایل الشیعة، ج۲۴، ص۳۶/ مستدرک الوسایل، ج۱۶، ص۱۳۹

چهار پایان [و جنین آن‌ها] برای شما حلال شده است؛ مگر آنچه بر شما خوانده می‌شود [و استثنا خواهد شد]

: الصّادقین ( إِنَّ الْمُرَادَ بِذَلِکَ أَجِنَّةُ الْأَنْعَامِ الَّتِی تُؤْخَذُ مِنَ بُطُونِ أُمَّهَاتِهَا اذا أُشْعِرَتْ وَ قَدْ ذُکِّیَتِ الْأُمَّهَاتُ وَ هِیَ حَیَّةٌ فَذَکَاتُهَا ذَکَاةُ أُمَّهَاتِهَا.

امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۵۶ البرهان

چهار پایان [و جنین آن‌ها] برای شما حلال شده است؛ مگر آنچه بر شما خوانده می‌شود [و استثنا خواهد شد]

: الصّادقین ( عَنْ مُحَمَّدِ‌بْنِ‌مُسْلِمٍ َعنْ أَحَدِهِمَا (علیه السلام) قَالَ فِی قَولِهِ تَعَالَی أُحِلَّتْ لَکُمْ بَهِیمَةُ الْأَنْعامِ قَالَ هُوَ الَّذِی فِی الْبَطْنِ تُذْبَحُ أُمُّهُ فَیَکُونُ فِی بَطْنِهَا.

امام باقر (علیه السلام) و امام صادق (علیه السلام)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۵۶ بحارالأنوار، ج۲۹، ص۶۳/ العیاشی، ج۱، ص۲۸۹/ وسایل الشیعة، ج۲۴، ص۳۵/ البرهان

چهار پایان [و جنین آن‌ها] برای شما حلال شده است؛ مگر آنچه بر شما خوانده می‌شود [و استثنا خواهد شد]

الباقر (علیه السلام): عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی‎جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ: أُحِلَّتْ لَکُمْ بَهِیمَةُ الْأَنْعامِ قَالَ: هِیَ الْأَجِنَّةُ الَّتِی فِی بُطُونِ الْأَنْعَامِ وَ قَدْ کَانَ أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) یَأْمُرُ بِبَیْعِ الْأَجِنَّةِ.

امام باقر (علیه السلام)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۵۸ بحارالأنوار، ج۶۳، ص۲۹/ العیاشی، ج۱، ص۲۸۹/ وسایل الشیعة، ج۲۴، ص۳۶/ نورالثقلین/ البرهان

چهار پایان [و جنین آن‌ها] برای شما حلال شده است؛ مگر آنچه بر شما خوانده می‌شود [و استثنا خواهد شد]

امیرالمؤمنین (علیه السلام): عَنْ جَعْفَرِ‌بْنِ‌مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ أَنَّ عَلِیّاً (علیه السلام) سُئِلَ عَنْ أَکْلِ لَحْمِ الْفِیلِ وَ الدُّبِ وَ الْقِرْدِ؟ فَقَالَ لَیْسَ هَذَا مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعَامِ الَّتِی تُؤْکَلُ.

امام علی (علیه السلام)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۵۸ وسایل الشیعة، ج۲۴، ص۱۱۲/ نورالثقلین/ البرهان

ولایت

الجواد (علیه السلام): عَنِ ابْنِ‌عُمَر عَنْ أَبِی‎جَعْفَرٍ‌الثَّانِی (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ قَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَقَدَ عَلَیْهِمْ لِعَلِیٍّ (علیه السلام) فِی الْخِلَافَةِ فِی عَشَرَةِ مَوَاطِنَ ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ الَّتِی عُقِدَتْ عَلَیْکُمْ لِأَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام).

امام جواد (علیه السلام)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۵۸ بحارالأنوار، ج۳۶، ص۹۲/ القمی، ج۱، ص۱۶۰/ نورالثقلین/ البرهان

ولایت

الرّسول (صلی الله علیه و آله): عَنْ أَبِی‎جَعْفَرٍ (علیه السلام) إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَخَذَ لِعَلِیٍّ (علیه السلام) بِمَا أَمَرَ أَصْحَابَهُ وَ عَقَدَ لَهُ عَلَیْهِمُ الْخِلَافَةَ فِی عَشَرَةِ مَوَاطِنَ ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْهِ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ یَعْنِی الَّتِی عَقَدْتُ عَلَیْهِمْ لِعَلِیٍّ أَمِیرِالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام).

پیامبر (صلی الله علیه و آله)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۵۸ بحارالأنوار، ج۳۶، ص۱۹۱/ سعدالسعود، ص۱۲۱

ولایت

الصّادق (علیه السلام): عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ: سَأَلْتُ الصَّادِقَ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ: أُحِلَّتْ لَکُمْ بَهِیمَةُ الْأَنْعامِ قَالَ: الْبَهِیمَةُ هَاهُنَا الْوَلِیُّ وَ الْأَنْعَامُ الْمُؤْمِنُونَ.

امام صادق (علیه السلام)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۵۸ العیاشی، ج۱، ص۲۹۰/ البرهان/ نورالثقلین

سبب نزول

الباقر (علیه السلام): نَزَلَتْ هَذِهِ الْآیَةُ فِی رَجُلٍ مِنْ بَنِی رَبِیعَةَ یُقَالُ لَهُ الْحُطَمُ.

امام باقر (علیه السلام)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۵۸ بحارالأنوار، ج۱۹، ص۱۵۰/ نورالثقلین/ البرهان

ای کسانی که ایمان آورده‌اید! شعائر الهی [و مراسم حج را محترم بشمرید؛ و مخالفت با حدود الهی] را حلال ندانید؛ و نه ماه حرام را، و نه قربانی‌های بی‌نشان و نشاندار را، و نه آن‌ها را که به قصد خانه خدا برای به دست‌آوردن فضل پروردگار و خشنودی او می‌آیند. امّا هنگامی‌که از احرام بیرون آمدید، صیدکردن برای شما مانعی ندارد

الباقر (علیه السلام): عَنْ مُوسَی‌بْنِ‌بَکْرِ بْنِ دَأْبٍ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) أَنَّ زَیْدَبْنَ‎عَلِیِّ‎بْنِ‎الْحُسَیْنِ (علیه السلام) دَخَلَ عَلَی أَبِی‎جَعْفَرٍ مُحَمَّدِبْنِ‎عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ مَعَهُ کُتُبٌ مِنْ أَهْلِ الْکُوفَةِ یَدْعُونَهُ فِیهَا إِلَی أَنْفُسِهِمْ وَ یُخْبِرُونَهُ بِاجْتِمَاعِهِمْ وَ یَأْمُرُونَهُ بِالْخُرُوج فقَالَ أَبُوجَعْفَرٍ (علیه السلام) ... إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ أَحَلَّ حَلَالًا وَ حَرَّمَ حَرَاماً وَ فَرَضَ فَرَائِضَ وَ ضَرَبَ أَمْثَالًا وَ سَنَّ سُنَناً وَ لَمْ یَجْعَلِ الْإِمَامَ الْقَائِمَ بِأَمْرِهِ شُبْهَةً فِیمَا فَرَضَ لَهُ مِنَ الطَّاعَةِ أَنْ یَسْبِقَهُ بِأَمْرٍ قَبْلَ مَحَلِّهِ أَوْ یُجَاهِدَ فِیهِ قَبْلَ حُلُولِهِ وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فِی الصَّیْدِ لا تَقْتُلُوا الصَّیْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ أَ فَقَتْلُ الصَّیْدِ أَعْظَمُ أَمْ قَتْلُ النَّفْسِ الَّتِی حَرَّمَ اللهُ وَ جَعَلَ لِکُلِّ شَیْءٍ مَحَلًّا وَ قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا وَ قَالَ عَزَّوَجَلَّ: لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللهِ وَ لَا الشَّهْرَ الْحَرامَ فَجَعَلَ الشُّهُورَ عِدَّةً مَعْلُومَةً فَجَعَلَ مِنْهَا أَرْبَعَةً حُرُماً وَ قَالَ فَسِیحُوا فِی الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ غَیْرُ مُعْجِزِی اللهِ ثُمَّ قَالَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ فَجَعَلَ لِذَلِکَ مَحَلًّا ... فَجَعَلَ لِکُلِّ شَیْءٍ أَجَلًا وَ لِکُلِّ أَجَلٍ کِتَاباً فَإِنْ کُنْتَ عَلَی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّکَ وَ یَقِینٍ مِنْ أَمْرِکَ وَ تِبْیَانٍ مِنْ شَأْنِکَ فَشَأْنَکَ وَ إِلَّا فَلَا تَرُومَنَّ أَمْراً أَنْتَ مِنْهُ فِی شَکٍّ وَ شُبْهَةٍ وَ لَا تَتَعَاطَ زَوَالَ مُلْکٍ لَمْ تَنْقَضِ أُکُلُهُ وَ لَمْ یَنْقَطِعْ مَدَاهُ وَ لَمْ یَبْلُغِ الْکِتَابُ أَجَلَهُ فَلَوْ قَدْ بَلَغَ مَدَاهُ وَ انْقَطَعَ أُکُلُهُ وَ بَلَغَ الْکِتَابُ أَجَلَهُ لَانْقَطَعَ الْفَصْلُ وَ تَتَابَعَ النِّظَامُ وَ لَأَعْقَبَ اللَّهُ فِی التَّابِعِ وَ الْمَتْبُوعِ الذُّلَّ وَ الصَّغَارَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ إِمَامٍ ضَلَّ عَنْ وَقْتِهِ فَکَانَ التَّابِعُ فِیهِ أَعْلَمَ مِنَ الْمَتْبُوعِ.

امام باقر (علیه السلام)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۶۰ الکافی، ج۱، ص۳۵۶/ بحارالأنوار، ج۴۶، ص۲۰۳/ بحارالأنوار، ج۴۶، ص۱۹۰/ العیاشی، ج۱، ص۲۹۰/ البرهان

ای کسانی که ایمان آورده‌اید! شعائر الهی [و مراسم حج را محترم بشمرید؛ و مخالفت با حدود الهی] را حلال ندانید؛ و نه ماه حرام را، و نه قربانی‌های بی‌نشان و نشاندار را، و نه آن‌ها را که به قصد خانه خدا برای به دست‌آوردن فضل پروردگار و خشنودی او می‌آیند. امّا هنگامی‌که از احرام بیرون آمدید، صیدکردن برای شما مانعی ندارد

امیرالمؤمنین (علیه السلام): عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (علیه السلام) أَرْبَعُ تَعْلِیمٍ مِنَ اللَّهِ لَیْسَ بِوَاجِبَاتٍ قَوْلُهُ تَعَالَی فَکاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فِیهِمْ خَیْراً فَمَنْ شَاءَ کَاتَبَ رَقِیقَهُ وَ مَنْ شَاءَ تَرَکَ لَمْ یُکَاتِبْ وَ قَوْلَهُ تَعَالَی: وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا فَإِذَا أَحَلَّ فَمَنْ شَاءَ اصْطَادَ وَ مَنْ شَاءَ تَرَکَ لَمْ یَصْطَدْ وَ قَوْلَهُ تَعَالَی: فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَکُلُوا مِنْها فَإِذَا ذَبَحَ أَوْ نَحَرَ فَمَنْ شَاءَ أَکَلَ مِنْ أُضْحِیَّتِهِ وَ مَنْ شَاءَ لَمْ یَأْکُلْ وَ قَوْلُهُ تَعَالَی: فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاةُ فَانْتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ فَمَنْ شَاءَ انْتَشَرَ وَ مَنْ شَاءَ أَنْ یَقْعُدَ فِی الْمَسْجِدِ قَعَدَ.

امام علی (علیه السلام)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۶۰ الجعفریات، ص۱۷۸/ دعایم الإسلام، ج۲، ص۱۸۵

ای کسانی که ایمان آورده‌اید! شعائر الهی [و مراسم حج را محترم بشمرید؛ و مخالفت با حدود الهی] را حلال ندانید؛ و نه ماه حرام را، و نه قربانی‌های بی‌نشان و نشاندار را، و نه آن‌ها را که به قصد خانه خدا برای به دست‌آوردن فضل پروردگار و خشنودی او می‌آیند. امّا هنگامی‌که از احرام بیرون آمدید، صیدکردن برای شما مانعی ندارد

الصّادق (علیه السلام): عَنْ سُفْیَانَ بْنِ عُیَیْنَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ سَأَلَ رَجُلٌ أَبِی ... فَقَالَ أَبِی: ... أَفَتَرَی أَنَّ الصَّیْدَ یُحَرِّمُهُ اللَّهُ بَعْدَ مَا أَحَلَّهُ فِی قَوْلِهِ عَزَّوَجَلَّ: وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا وَ فِی تَفْسِیرِ الْعَامَّةِ مَعْنَاهُ وَ إِذَا حَلَلْتُمْ فَاتَّقُوا الصَّیْدَ.

امام صادق (علیه السلام)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۶۲ الکافی، ج۴، ص۵۲۱/ وسایل الشیعة، ج۱۳، ص۵۴۶/ مستدرک الوسایل، ج۱۰، ص۳۱

ای کسانی که ایمان آورده‌اید! شعائر الهی [و مراسم حج را محترم بشمرید؛ و مخالفت با حدود الهی] را حلال ندانید؛ و نه ماه حرام را، و نه قربانی‌های بی‌نشان و نشاندار را، و نه آن‌ها را که به قصد خانه خدا برای به دست‌آوردن فضل پروردگار و خشنودی او می‌آیند. امّا هنگامی‌که از احرام بیرون آمدید، صیدکردن برای شما مانعی ندارد

علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه): وَ قَوْلُهُ: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللهِ وَ لَا الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لاَ الْهَدْیَ وَ لاَ الْقَلائِدَ وَ لاَ آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ فَالشَّعَائِرُ الْإِحْرَامُ وَ الطَّوَافُ وَ الصَّلَاةُ فِی مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) وَ السَّعْیُ بَیْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ وَ مَنَاسِکُ الْحَجِّ کُلُّهَا مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ، وَ مِنَ الشَّعَائِرِ إِذَا سَاقَ الرَّجُلُ بَدَنَةً فِی الْحَجِّ ثُمَّ أَشْعَرَهَا أَیْ قَطَعَ سَنَامَهَا أَوْ جَلَّلَهَا أَوْ قَلَّدَهَا لِیَعْلَمَ النَّاسُ أَنَّهَا هَدْیٌ فَلَا تَتَعَرَّضُ لَهَا أَحَدٌ، وَ إِنَّمَا سُمِّیَتِ الشَّعَائِرَ لِتُشْعِرَ النَّاسَ بِهَا فَیَعْرُفَونَهَا، وَ قَوْلُهُ: وَ لَا الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ هُوَ ذُوالْحَجَّةِ وَ هُوَ مِنَ الْأَشْهُرِ الْحُرُمِ، وَ قَوْلُهُ: وَ لاَ الْهَدْیَ وَ هُوَ الَّذِی یَسُوقُهُ إِذَا أَحْرَمَ وَ لاَ الْقَلائِدَ قَالَ: یُقَلِّدُهَا النَّعْلَ الَّذِی قَدْ صَلَّی فِیهِ. وَ قَوْلُهُ: وَ لاَ آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قَالَ: الَّذِینَ یَحُجُّونَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ وَ قَوْلُهُ: وَ إِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا فَأَحَلَّ لَهُمُ الصَّیْدَ بَعْدَ تَحْرِیمِهِ إِذَا أَحَلُّوا.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۶۲ القمی، ج۱، ص۱۶۰/ بحارالأنوار، ج۹۶، ص۱۰۲/ البرهان/ نورالثقلین

ای کسانی که ایمان آورده‌اید! شعائر الهی [و مراسم حج را محترم بشمرید؛ و مخالفت با حدود الهی] را حلال ندانید؛ و نه ماه حرام را، و نه قربانی‌های بی‌نشان و نشاندار را، و نه آن‌ها را که به قصد خانه خدا برای به دست‌آوردن فضل پروردگار و خشنودی او می‌آیند. امّا هنگامی‌که از احرام بیرون آمدید، صیدکردن برای شما مانعی ندارد

الباقر (علیه السلام): کَانَتْ عَامَّةُ الْعَرَبِ لَا تَرَی الصَّفَا وَ الْمَرْوَةَ مِنَ الشَّعَائِرِ وَ لَا یَطُوفُونَ بَیْنَهُمَا فَنَهَاهُمُ اللَّهُ عَنْ ذَلِکَ.

امام باقر (علیه السلام)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۶۲ مجمع البحرین، ج۳، ص۳۴۶/ نورالثقلین/ البرهان

ای کسانی که ایمان آورده‌اید! شعائر الهی [و مراسم حج را محترم بشمرید؛ و مخالفت با حدود الهی] را حلال ندانید؛ و نه ماه حرام را، و نه قربانی‌های بی‌نشان و نشاندار را، و نه آن‌ها را که به قصد خانه خدا برای به دست‌آوردن فضل پروردگار و خشنودی او می‌آیند. امّا هنگامی‌که از احرام بیرون آمدید، صیدکردن برای شما مانعی ندارد

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه): وَ لاَ آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قَالَ: قَالَ ابْنُ‌عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) إنَّ ذَلِکَ فِی کُلِّ مَنْ تَوَجَّهَ حَاجّاً.

ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۶۲ نورالثقلین/ البرهان

و [همواره] در راه نیکی و پرهیزگاری به یکدیگر کمک کنید. و [هرگز] در راه گناه و تعدّی همکاری ننمایید. و از [مخالفت فرمان] خدا بپرهیزید که مجازات خدا شدید است

امیرالمؤمنین (علیه السلام): عَن أَمِیرَ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام): یَا ابْنَ‌عَبَّاسٍ (رحمة الله علیه) إِنَّ الظُّلْمَ یَتَّسِقُ لِهَذِهِ الْأُمَّةِ وَ یَطُولُ الظُّلْمُ، وَ یَظْهَرُ الْفِسْقُ، وَ تَعْلُو کَلِمَةُ الظَّالِمِینَ وَ لَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ عَلَی أَوْلِیَاءِ الدِّینِ أَنْ لَا یُقَارُّوا أَعْدَاءَهُ، بِذَلِکَ أَمَرَ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ عَلَی لِسَانِ الصَّادِقِ رَسُولِ للَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَقَالَ: تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعدْوانِ.

امام علی (علیه السلام)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۶۲ بحارالأنوار، ج۲۹، ص۵۵۴/ الیقین، ص۳۲۴

و [همواره] در راه نیکی و پرهیزگاری به یکدیگر کمک کنید. و [هرگز] در راه گناه و تعدّی همکاری ننمایید. و از [مخالفت فرمان] خدا بپرهیزید که مجازات خدا شدید است

امیرالمؤمنین (علیه السلام): عَنْ أَبِی‌مَعْمَرٍ السَّعْدِیِّ قَالَ: أَتَی عَلِیّاً (علیه السلام) رَجُلٌ فَقَالَ یَا أَمِیرَ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) إِنِّی شَکَکْتُ فِی کِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَلِ فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ (علیه السلام) فَهَاتِ الَّذِی شَکَکْتَ فِیهِ فَقَالَ انَّ اللَّه یَقُولُ: یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا لا یَتَکَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً وَ یَقُولُ حَیْثُ اسْتُنْطِقُوا قالُوا وَ اللهِ رَبِّنا ما کُنَّا مُشْرِکِینَ وَ یَقُولُ یَوْمَ الْقِیامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَ یَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضاً وَ یَقُولُ: إِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ النَّارِ وَ یَقُولُ: لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ وَ یَقُولُ الْیَوْمَ نَخْتِمُ عَلی أَفْواهِهِمْ وَ تُکَلِّمُنا أَیْدِیهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِما کانُوا یَکْسِبُونَ فَمَرَّةً یَتَکَلَّمُونَ وَ مَرَّةً لَا یَتَکَلَّمُونَ وَ مَرَّةً یَنْطِقُ الْجُلُودُ وَ الْأَیْدِی وَ الْأَرْجُلُ وَ مَرَّةً لا یَتَکَلَّمُونَ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ قالَ صَواباً فَأَنَّی ذَلِکَ یَا أَمِیرَ‌الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فَقَالَ لَهُ عَلِیٌّ (علیه السلام) إِنَّ ذَلِکَ لَیْسَ فِی مَوْطِنٍ وَاحِدٍ هِیَ فِی مَوَاطِنَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ الَّذِی مِقْدَارُهُ خَمْسُونَ أَلْفَ سَنَةٍ فَجَمَعَ اللَّهُ الْخَلَائِقَ فِی ذَلِکَ الْیَوْمِ فِی مَوْطِنٍ یَتَعَارَفُونَ فِیهِ فَیُکَلِّمُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ یَسْتَغْفِرُ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ أُولَئِکَ الَّذِینَ بَدَتْ مِنْهُمُ الطَّاعَةُ مِنَ الرُّسُلِ وَ الْأَتْبَاعِ وَ تَعَاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی فِی دَارِ الدُّنْیَا وَ یَلْعَنُ أَهْلُ الْمَعَاصِی بَعْضُهُمْ بَعْضاً الَّذِینَ بَدَتْ مِنْهُمُ الْمَعَاصِی فِی دَارِ الدُّنْیَا وَ تَعَاوَنُوا عَلَی الظُّلْمِ وَ الْعُدْوَانِ فِی دَارِ الدُّنْیَا وَ الْمُسْتَکْبِرُونَ مِنْهُمْ وَ الْمُسْتَضْعَفُونَ یَلْعَنُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَ یُکَفِّرَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً ثُمَّ یَجْمَعُونَ فِی مَوَاطِنَ یَفِرُّ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ: یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِیهِ إِذَا تَعَاوَنُوا عَلَی الظُّلْمِ وَ الْعُدْوَانِ فِی دَارِ الدُّنْیَا لِکُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَأْنٌ یُغْنِیه.

امام علی (علیه السلام)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۶۴ بحارالأنوار، ج۷، ص۳۱۳

و [همواره] در راه نیکی و پرهیزگاری به یکدیگر کمک کنید. و [هرگز] در راه گناه و تعدّی همکاری ننمایید. و از [مخالفت فرمان] خدا بپرهیزید که مجازات خدا شدید است

امیرالمؤمنین (علیه السلام): إِیَّاکُمْ وَ النِّفَاقَ وَ التَّدَابُرَ وَ التَّقَاطُعَ وَ التَّفَرُّقَ وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللهَ إِنَّ اللهَ شَدِیدُ الْعِقاب.

امام علی (علیه السلام)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۶۴ تهذیب الأحکام، ج۹، ص۱۷۶/ بحارالأنوار، ج۴۲، ص۲۴۸

و [همواره] در راه نیکی و پرهیزگاری به یکدیگر کمک کنید. و [هرگز] در راه گناه و تعدّی همکاری ننمایید. و از [مخالفت فرمان] خدا بپرهیزید که مجازات خدا شدید است

امیرالمؤمنین (علیه السلام): لَا تُسْخِطُوا اللَّهَ بِرِضَا أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ وَ لَا تَتَقَرَّبُوا إِلَی أَحَدٍ مِنَ الْخَلْقِ بِتَبَاعُدٍ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَإِنَّ اللَّهَ لَیْسَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ أَحَدٍ مِنَ الْخَلْقِ شَیْءٌ یُعْطِیهِ بِهِ خَیْراً أَوْ یَصْرِفُ بِهِ عَنْهُ سُوءاً إِلَّا بِطَاعَتِهِ وَ ابْتِغَاءِ مَرْضَاتِهِ إِنَّ طَاعَةَ اللَّهِ نَجَاحُ کُلِّ خَیْرٍ یُبْتَغَی وَ نَجَاةٌ مِنْ کُلِّ شَرٍّ یُتَّقَی وَ إِنَّ اللَّهَ یَعْصِمُ مَنْ أَطَاعَهُ وَ لَا یَعْتَصِمُ مِنْهُ مَنْ عَصَاهُ وَ لَا یَجِدُ الْهَارِبُ مِنَ اللَّهِ مَهْرَباً فَإِنَّ أَمْرَ اللَّهِ نَازِلٌ بِإِذْلَالِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْخَلَائِقُ وَ کُلُّ مَا هُوَ آتٍ قَرِیبٌ مَا شَاءَ اللَّهُ کَانَ وَ مَا لَمْ یَشَأْ لَمْ یَکُنْ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللهَ إِنَّ اللهَ شَدِیدُ الْعِقابِ.

امام علی (علیه السلام)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۶۴ بحارالأنوار، ج۶۸، ص۱۷۷/ الزهد، ص۱۴

و [همواره] در راه نیکی و پرهیزگاری به یکدیگر کمک کنید. و [هرگز] در راه گناه و تعدّی همکاری ننمایید. و از [مخالفت فرمان] خدا بپرهیزید که مجازات خدا شدید است

امیرالمؤمنین (علیه السلام): عَنْ جُنْدَبِ‌بْنِ‌عَبْدِ اللَّهِ الْأَزْدِیِّ عَنْ أَبِیه أَنَّ عَلِیّاً (علیه السلام) کَانَ یَخْطُبُ یَوْمَ الْفِطْرِ فَیَقُولُ ... عِبَادَ اللَّهِ وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ تَرَاحَمُوا وَ تَعَاطَفُوا وَ أَدُّوا فَرَائِضَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ فِیمَا أَمَرَکُمْ بِه.

امام علی (علیه السلام)-

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۵۶۶ بحارالأنوار، ج۸۸، ص۳۱